خشکسالی در ایران جدی است

محسن موسوی

شرایط فعلی خشکسالی در درجه اول ناشی از فعالیت‌های انسانی است، و البته نشانه‌ای از تغییرات اقلیمی ناشی از مدیریت ناپایدار زمین و آب در داخل و کشورهای همسایه است. گستره وسیعی از ایران تحت اثر شرایط خشکسالی با درجاتی متفاوتی از شدت و وسعت محلی قرار گرفته است. کاهش بارندگی در 30 سال گذشته، پروژه‌های زیرساختی نامناسب و ضربه اقتصادی سیاسی به جامعه، همه با هم تاب آوری در برابر اثرهای تحریم‌های فزاینده بر کشور را کمتر کرده است. ایران تقریبا به صورت پیوسته میزبان حدود 3.5 میلیون پناهنده از سرزمین‌های جنگ زده همسایه بوده است. نزدیک به پنج میلیون نفر – 70 درصد از جمعیت روستایی استان‌های آسیب‌دیده از خشکسالی – بیشتر در مناطق روستایی دور افتاده استان‌ها در معرض خطر بالای اثرات ناشی از خشکسالی هستند. معیشت به‌شدت آسیب دیده و برای تطبیق با واقعیت‌های جدید نیاز به بازسازی و پالایش دارد. در حالی که سال آبی 1400 – 1399 به تایید آمار و اطلاعات موجود با 42 درصد کاهش بارش نسبت به متوسط بارش سالانه دراز مدت، در زمره خشک‌ترین سال آبی نیم قرن اخیر قرار گرفته البته سال آبی 1401 – 1400 نیز همین وضعیت را داشته است. ولی در سطح جامعه وضع به گونه دیگری است به‌طوری‌که در کل هنوز به این باور نرسیده‌ایم که در شرایط بحرانی و خشکسالی شدید قرار داشته و متاسفانه کماکان همان سیاست‌ها و اقداماتی را که در مصرف بی‌رویه آب به‌طور مستمر انجام می‌گرفت مجددا در این شرایط نیز ادامه دارد. پدیده خشکسالی که با آن روبرو هستیم می‌توانست از دو جنبه برای مصرف‌کنندگان بخش شرب و کشاورزی مورد توجه قرار گیرد که متاسفانه اینگونه نشد و دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی به عنوان تامین‌کنندگان و توزیع‌کنندگان آب شرب و کشاورزی اقدامات مقتضی و اورژانسی در این خصوص انجام ندادند. اول اینکه آگاهی رسانی عمومی و جدی همراه با اخطار و اعلام وضعیت قرمز و بحرانی باید از طریق جراید و صدا و سیما و مصاحبه‌ها از طریق مقامات رسمی این دو وزارتخانه انجام می‌شد که به‌خوبی این مهم عملی نشد و دوم اینکه با جیره‌بندی و کنترل فشار در سطح شبکه آبرسانی شهری و شبکه‌های مدرن آبیاری از یکطرف و کنترل و کاهش ساعات کار چاه‌های کشاورزی از طرف دیگر می‌توانستیم هم تاب‌آوری تامین آب را  برای سال آبی پیش رو افزایش دهیم و هم یک مانور و تمرین مقابله با مصرف زیاد آب در سطح کشور انجام دهیم که این نیز صورت نگرفت. ایران با طیف وسیعی از چالش‌های زیست محیطی از جمله دمای بالا، آلودگی، سیل و دریاچه‌های در حال محو شدن مواجه است. در فروردین 1400، سازمان هواشناسی کشور نسبت به «خشکسالی بی‌سابقه» و میزان بارندگی که به‌طور قابل ملاحظه‌ای کمتر از میانگین بلندمدت بود، هشدار داد. میزان بارندگی در حوضه‌های اصلی رودخانه‌های ایران از شهریور 1399 تا تیر 1400 در بیشتر نقاط در مقایسه با دوره قبل از آن به میزان قابل توجهی کمتر بوده است. ایران خشکسالی‌های مکرر را تجربه می‌کند و با چشم‌انداز شرایط شدیدتر ناشی از تغییرات اقلیمی مواجه است. این وضعیت در بهار 1401 نیز ادامه داشت و این شرایط زنگ خطری است که باید هر چه زودتر صدای آن شنیده شود. نگرانی ویژه این است که این اثرات خشکسالی در شمال شرق ایران در مناطق هم مرز با افغانستان مشاهده شده است. جمعیت هلال احمر ایران اعلام کرد از 31 استان 29 استان به ویژه 7 استان خراسان جنوبی، کرمان، سیستان وبلوچستان، هرمزگان، خوزستان، اصفهان و خراسان رضوی به‌شدت تحت تاثیر خشکسالی قرار گرفته‌اند. فقدان تامین آب سالم و کافی برای آشامیدن، بهداشت، کشاورزی، دامپروری و برق، علاوه بر تشویق روندهای منفی اجتماعی، فشار مخرب و ناپایدار فزاینده‌ای بر سلامت، درآمد خانوارها وارد می‌کند. نگاهی به گزارش تحقیقی مجله گزارش‌ تحقیقی مجله «نیچر» در مورد میزان تغییر حجم‌ آب زیرزمینی در حوضه‌های آبریز ایران نشان می‌دهد که بین سال‌های 1383 تا 1396 طی 14 سال، 74 کیلومتر مکعب از آب‌های زیرزمینی از دست رفته است. این گزارش می‌نویسد کاهش شدید حجم آب‌ زیرزمینی تاثیرات مخرب زیست‌محیطی زیادی داشته و باعث خشکسالی فوق‌العاده در 77 درصد اراضی کشور شده است. افزایش شوری خاک در کل کشور و افزایش میزان فرونشست زمین در دشت‌‌های ایران از جمله این تاثیرات بوده است.