بوی صیانت از اینستاگرام می‌آید
در روزهای گذشته کاربران با اختلال شدیدی در عملکرد اینستاگرام روبرو شده‌اند؛ اختلالی که در شبکه اینترنت سیار و ثابت وجود دارد در حالی که با تغییر آی‌‌پی ایران، مشکل برای بسیاری از کاربران برطرف می‌شود. این در حالی است که در یک سال گذشته، از زمان مطرح شدن طرح موسوم به صیانت فضای مجازی، نگرانی‌ها درباره شبکه‌های اجتماعی و به‌خصوص اینستاگرام افزایش یافته است.
شبکه اجتماعی اینستاگرام از معدود بسترهای فیلترنشده جهانی در ایران است که صدها هزار کسب و کار در آن فعالیت دارند و بنا به گفته نظر کارشناسان اقتصادی، ماهانه میلیاردها تومان گردش مالی توسط این کسب و کارها در آن صورت می‌گیرد. وجود چنین اختلالاتی در این شبکه می‌تواند به اقتصاد دیجیتال کشور که در برنامه ششم توسعه به آن تاکید شده، آسیبی جدی وارد کند. این در حالی است که از روز گذشته (۲۴ مرداد) کاربران با اختلال شدیدی در عملکرد اینستاگرام روبرو شده‌اند؛ به نظر می‌رسد احتمالاً کاهش پهنای باند با روش Bandwidth Shaping رخ داده که باعث بروز سرعت حداقلی در اینستاگرام شده و از آنسو مسدود کردن راه‌های رسیدن به اینستاگرام نیز شدت یافته است. با وجود اینکه گزارش‌های مختلفی از جمله گزارش شرکت ابر آروان یا نظر برخی از کارشناسان فنی حکایت از این دارد که اختلالات پیش آمده در اینترنت و به خصوص مشکلات بر سر راه اینستاگرام، عموما منشأ داخلی دارد اما تا این لحظه وزارت ارتباطات در برابر این نظریه‌ها واکنش خاصی نشان نداده. حسین درواری، کارشناس شبکه در گفت‌وگو با دیجیاتو می‌گوید اختلال‌های به وجود آمده در اینستاگرام از مرداد سال ۱۳۹۹ شدت گرفته و در وهله اول فقط از ۱۲ شب تا ۶ بامداد بوده اما به مرور زمان این اختلالات گسترده‌تر شده است. او می‌گوید برخی پروتکل‌های جدید ایجاد شده توسط اینستاگرام باعث شد که کاربران از طریق این پروتکل‌ها وارد اینستاگرام بشوند اما اتفاقی که در ایران رخ داده اینست که جلوی این مسیرها گرفته می‌شود: «این محدودیت یکشبه اتفاق نیفتاده و بارها قبلا اعلام شده و توسط وزارت ارتباطات تکذیب می‌شود.» درواری درباره مساله کنترل پهنای باند که به نظر می‌رسد اخیرا در شبکه رخ داده می‌گوید: «در این حالت تصمیم می‌گیرند که چه مقدار ترافیک در چه آدرسی بیشتر باشد و در چه آدرسی کمتر.» او می‌گوید اصل این قابلیت برای این بوده که انصاف و عدالت بین کاربران رعایت شود و سرعت برای کاربری که دانلود فراوان دارد تا آن کاربری که فقط قصد خواندن اخبار دارد یکی باشد و در شبکه «ازدحام» ایجاد نشود: «با این حال به نظر می‌رسد از این قابلیت برای محدود شدن اکثر ارتباطات خارجی در ایران استفاده می‌شود.» این در حالی است که سردار جلالی مدیر پدافند غیرعامل کشور نیز پیش‌تر تاکید کرده بود که در شبکه ملی اطلاعات مساله قطعی اینترنت مطرح نیست اما سلسله مراتب دسترسی وجود دارد. او طی یک مصاحبه تلویزیونی گفته بود: «در کره جنوبی هم همین کار شده و در داخل کشور سرعت حداکثری و در مرزها سرعت حداقلی وجود دارد و این یک الگوی نمونه از اینترنت است.» به نظر می‌آید در داخل کشور نیز تصمیم گرفته شده تا سرعت حداقلی برای برخی پلتفرم‌ها نظیر اینستاگرام وجود داشته باشد. درواری اذعان دارد جلوگیری از این مسیرها و کنترل ترافیک مساله‌ای هزینه‌بر برای وزارت است، این هزینه‌ها به ویژه از لحاظ مالی که نیازمند نیروهای متخصص و پایش مستمر حس می‌شود، وجود دارد: «پروتکل‌های جدید اینستاگرام نیز باعث شده که سیستم کاملا به‌روزرسانی شود تا بتوان جلوی مسیرهای جدید را گرفت.» درواری تاکید دارد که شناسایی آدرس‌ها و پرتکل‌هایی که کاربران از آن وارد اینستاگرام می‌شوند نیازمند دستگاه‌های جدیدی است و باید Middleboهای هر شبکه در هر استان تغییراتی پیدا کند: «دستگاه میدل باکس یک سیستم در شبکه کاربر است که کار نظارت و تعیین مسیر را در خروجی هر شبکه بر عهده دارد و فیلترینگ‌ها و تایم اوت‌هایی که رخ می‌دهد، توسط این دستگاه و در داخل کشور اعمال می‌شود.»
آسیب جدی به اقتصاد دیجیتالی کشور
در یک سال گذشته، از زمان مطرح شدن طرح موسوم به صیانت فضای مجازی، نگرانی‌ها درباره شبکه‌های اجتماعی و به‌خصوص اینستاگرام افزایش یافته است. پیش از این نیز -میلاد نوری کارشناس فناوری اطلاعات- گفته بود: ممکن است طراحان طرح صیانت برداشتشان این باشد که ما اگر بتوانیم ابزاری مانند اینستاگرام داشته باشیم که در لحظه همین به کاربر سرویس بدهد، مشکلی نخواهیم داشت. در حالی که ما در آن صورت شاهد افت کیفیت خواهیم بود. برای مثال مدیران سرویس‌های داخلی گفته بودند که ما اگر بخواهیم به همه کاربران ایرانی اینستاگرام سرویس‌دهی کنیم، از نظر زیرساختی امکان ذخیره‌سازی همیشگی ویدیوها و عکس‌ها را نداریم و ممکن است بتوانیم در یک بازه سه ماهه این ذخیره‌سازی را انجام دهیم. این یک افت سرویس‌دهی است که خیلی از طراحان طرح صیانت به آن فکر نکردند. وی با بیان اینکه همچنین در طرح صیانت به جایگزینی پلتفرم‌ها فکر شده اما به محتوا فکر نشده است، افزود: در حالی که برای جایگزینی اینستاگرام و یوتیوب فکر کردند، این موضوع را در نظر نگرفتند که سرویس‌های داخلی صرفا محتوای ایرانی دارند. بسیاری از دانشجویان، برنامه‌نویسان و معمارها در یوتیوب و اینستاگرام ویدیوهای انگلیسی را مشاهده و استفاده می‌کنند. البته برخی از طراحان گفته بودند که اگر این سرویس‌های خارجی مسدود شود، سعی می‌کنیم محتوای مفید آنها را در ایران کپی کنیم، در حالی که سرویس‌های مفید قابل شمارش نیست و ممکن است ۱۰هزار سرویس مفید وجود داشته باشد. ما اگر بخواهیم اینها را کپی کنیم، زیرساخت کافی نداریم.
ساختار فنی اینترنت در ایران
برخلاف اکثر کشورهای دنیا، اینترنت ایران مالکیت دولتی و خصلت انحصاری دارد. اتصال اینترنت ایران به خارج از کشور در انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت است که اینترنت را بین شرکت‌های تأمین‌کننده (FCPها) و اپراتورهای موبایل توزیع می‌کند. در ادامه نیز این شرکت‌ها و اپراتورها اینترنت را بین دیتاسنترها و مردم توزیع می‌کنند. این انحصار زیرساخت هرچند مزیت‌هایی مانند خرید تجمیعی ایجاد کرده که امکان ارزان‌تر خریدن اینترنت را فراهم می‌کند، اما باعث منحصر شدن گذرگاه‌های اینترنتی به یک نهاد خاص حاکمیتی شده و همین مساله محدودیت‌هایی را به وجود می‌آورد. به همین دلیل است که در سایر کشورها معمولاً چنین رویکردی وجود نداشته و بازیگران خصوصی نیز می‌توانند در این عرصه فعالیت کنند. از مقایسه وضعیت سایر کشورها با کشورهای دارای انحصار، مانند ایران، می‌توان نتیجه گرفت که وجود انحصار در زیرساخت‌های تأمین و توزیع اینترنت مطلوب نبوده و به‌ویژه از این نظر که رقابت‌پذیری را کاهش داده و در زمینه سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری چالش‌هایی ایجاد می‌کند، مناسب و قابل قبول نیست. همین انحصار در تعیین سیاست‌ها و قوانین می‌تواند امکان بیشتری برای ایجاد محدودیت فراهم کند. در ساختار ورود اینترنت به کشور و توزیع آن، درگاه‌های ورودی (gateway) اولین نقطه برای ورود هستند. پس از آن، این ترافیک ورودی ازطریق اپراتورهای ثابت و سیار به کاربران نهایی تحویل داده می‌شود. در همین درگاه‌ها، فایروال‌ها و routerهایی وجود دارند که مشخص می‌کنند چه ترافیکی ارسال شود. با استفاده از همین فایروال‌ها و routeها می‌توان تعیین کرد کدام سایت‌ها دردسترس باشد، کدام‌یک از آنها از دسترس خارج شود، کدام سایت کند باشد، کدام‌یک اختلال داشته باشند، ترافیک کدام سایت ارزان، گران یا نیم‌بها باشد و کدام سایت هیچ محدودیتی نداشته باشد. پس از ورود اینترنت به کشور، شرکت‌های تأمین‌کننده و ارایه‌دهنده خدمات اینترنت نهادهای واسطی هستند که ارتباط کاربر با درگاه‌های ورود اینترنت را برقرار کرده و وظیفه مدیریت پهنای باند ارتباطی و برقراری ارتباط سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کاربران نهایی را بر عهده دارند و به توزیع اینترنت می‌پردازند. نقطه تبادل اطلاعات اینترنتی (IXP) بخش مهم دیگری در تبادل ترافیک کشورها است. تمامی تأمین‌کنندگان اینترنت، اپراتورها و مراکز داده به این IXPها متصل هستند و ترافیکی که مبدأ و مقصد داخلی داشته باشد ازطریق آنها تبادل می‌شود. این نقاط تبادل نقش موثری در افزایش کیفیت دسترسی مردم به محتوا و خدمات داخلی دارند. با وجود IXPها نقاط دورافتاده کشور نیز از اینترنت برخوردار می‌شوند، کیفیت اینترنت افزایش پیدا می‌کند و هزینه‌های ارتباطی شهروندان کاهش می‌یابد، IXP در ایران مدل دولتی یا حاکمیتی دارد و شرکت زیرساخت به دلیل منافع ملی و حمایت از محتوا و خدمات داخلی مسوول ایجاد و ارایه سرویس IXP است. بااین‌حال، به‌کارگیری این سرویس در سایر کشورها به شیوه‌های دیگری، مانند ارایه توسط شرکت‌های خصوصی یا مدل انجمنی نیز انجام می‌شود. در معماری انحصاری اینترنت ایران با ابعاد و جنبه‌های فنی مذکور اعمال فیلترینگ تصمیمی حاکمیتی است که از جانب نهادهای مختلف اتخاذ شده و توسط شرکت‌های ارایه‌دهنده اینترنت اعمال می‌شود. به گفته کارشناسان، در ساختار اینترنت ایران هر زمان که قانون‌گذاران اراده کنند می‌توانند تغییراتی در اینترنت به وجود آورند و با هر هزینه‌ای ایجاد اختلال یا اقدام به محدودسازی کنند. البته با استناد به اخبار رسمی و گفته‌های مسوولان وضعیت اینترنت کشور نه‌تنها نابسامان نیست، بلکه کیفیت اینترنت در یک سال اخیر بهبودهایی هم داشته است. علاوه‌براین، معاون وزیر ارتباطات در واکنش به شکایت‌های کاربران از سرعت و کیفیت اینترنت اعلام کرد: «کیفیت اینترنت پایین نیامده، سطح توقع مردم افزایش یافته است.» اما کاربران هر روز با کندتر شدن سرعت اینترنت، اختلال در بارگذاری صفحات، از کار افتادن فیلترشکن‌ها و مشکلات متعدد دیگری روبرو هستند که استفاده از اینترنت را سخت و طاقت‌فرسا می‌کند.
