مرض وابستگی به نفت

علی‌اکبر نیکو اقبال

با وجود تمام شعارها و برنامه‌هایی که در طول دهه‌های گذشته مطرح شده، هیچگاه اقتصاد ایران نتوانسته فاز جدی و همه‌جانبه‌ای از اصلاحات ساختاری را تجربه کند. علی‌رغم تمام شعارها هنوز بسیاری از مسائل در اقتصاد ایران به سنت دهه‌ها قبل اداره می‌شود. از تصدی‌گری گسترده اقتصادی دولت گرفته تا وابستگی شدید به پول نفت که برای دوره طولانی ادامه یافته است، همگی از این حکایت می‌کند که اقتصاد ایران برای عبور از مشکلات، نیاز به تغییر نگاه در سطح کلان دارد.

متاسفانه در طول تمام دهه‌های گذشته، اقتصاد ایران هرگز نتوانسته با عبور از مشکلات ساختاری و استفاده از علم و دانش روز، شرایط خود را بهبود ببخشد و آنچه که امروز می‌بینیم، در کنار نقش قطعی تحریم‌ها، حاصل بی‌تدبیری و نامشخص بودن برنامه‌های کلان است. وقتی اقتصادی برای دوران طولانی، به درآمد بادآورده نفت وابسته باشد، نمی‌توان انتظار داشت که در حوزه‌های کلان و نوین، از خود اثرات مثبتی بر جای بگذارد. در دولت‌های گذشته، هر زمان که منابع نفتی به راحتی به دست آمده، یعنی نه تحریمی وجود داشته و نه بازار با افت قیمت مواجه شده‌ است، دولت‌ها بدون در نظر گرفتن شرایط و بدون برطرف کردن ایرادات صرفا به افزایش هزینه‌ها اقدام کرده‌اند و پول کشور را در حوزه‌هایی وارد کرده‌اند که مشخص نیست چه دستاوردی از خود برجای می‌گذارد. اما همین دولت‌ها وقتی بنا به هر دلیلی از دسترسی به منابع نفتی محروم می‌شوند بدون هیچ گزینه جایگزینی، در شرایطی اسیر می‌شوند که از یک‌سو دیگر درآمدهای قابل توجه به آن وارد نمی‌شود و از سوی دیگر هزینه‌های سنگین همچنان ادامه دارند.

متاسفانه مشکل اینجاست که در شرایطی که یک ثبات اقتصادی نسبی در کشور ایجاد می‌شود، دولت‌ها نیازی به اصلاحات اساسی نمی‌بینند و وقتی کشور با مشکلی جدید مواجه شد، آنگاه می‌گویند به دلیل شرایط خاص، امکان ایجاد اصلاحات ساختاری وجود ندارد و این ماجرا در طول تمام دولت‌های گذشته ادامه داشته است. در واقع ما باید در شرایط آسودگی تصمیم به اصلاحات بگیریم و دولت‌ها باید در آن دوران هزینه این اصلاحات را بپردازند اما متاسفانه با پشت گوش انداختن این نیاز به اصلاحات ساختاری، هر سال شرایط سخت‌تر شده و هر دولتی که این اصلاحات را به عقب بیندازد، عملا هزینه را برای دولت آینده و البته جامعه ایران و اقتصاد کشور افزایش داده است، موضوعی که قطعا ما را از رسیدن به اهداف کلان اقتصادی دور می‌کند.