موانع توسعه‌یافتگی بندر چابهار

تعادل |

  رقیب اصلی بندر چابهار؛ بندر گوادر در جنوب ایالت بلوچستان وپاکستان به سرعت در حال رشد و توسعه است و سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی که از سوی قدرت‌های جهانی مانند چین در این منطقه در حال انجام است، اهمیت موقعیت استراتژیک بندر چابهار دوچندان خواهد بود. اگرچه بر‌اساس اظهارات مقامات سازمان بنادر و دریانوردی، ظرفیت بندر چابهار هم‌اکنون به 8 میلیون تُن رسیده، اما ترافیک پایین کالا در مقایسه با دیگر بندرهای جنوب کشور از جمله موارد ضعف این بندر به‌ شمار می‌آید. از سوی دیگر، با توجه به آنکه بندر چابهار یک بندر اقیانوسی است و توانایی ایجاد ارزش‌افزوده و صادرات مجدد کالاها را دارد، اما شرایط برای چنین موضوعی فراهم نشده است. به‌رغم وجود موارد قوت، ضعف در تجهیزات بندری و همچنین فقدان زیرساخت‌های کافی و مناسب در کرانه‌ها و پسکرانه‌های این بندر، مانند راه‌آهن، جاده‌های استاندارد و فرودگاه‌ بین‌المللی و تأسیسات مربوط به آب، برق و فاضلاب از مهم‌ترین موانع توسعه‌یافتگی بندر چابهار به شمار می‌آید. یکی دیگر از کاستی‌های این بندر فقدان نهادها و شرکت‌های بومی است. براساس اظهارات برخی از کارشناسان اقتصادی، کمتر از سه درصد کارمندان و مسوولان سازمان بنادر و کشتیرانی چابهار و کمتر از یک درصد از مدیران ارشد در مجتمع‌های مختلف در چابهار و پروژه‌های مختلف صنعتی ـ تجاری در چابهار، بومی هستند. این در حالی است که براساس آخرین آمار و اطلاعات مرکز آمار ایران نزدیک به 900 نفر تحصیلکرده بیکار و در مجموع بیش از 8000 نفر جمعیت فعال اقتصادی بیکار در شهر چابهار وجود دارد. این آمارها نشان می‌دهد، وجود پروژه‌های کلان در منطقه چابهار ارتباط مستحکمی با توسعه اجتماعی و اقتصادی استان سیستان و بلوچستان و ایجاد فرصت‌های شغلی برای اقتصاد بومی آن منطقه نداشته است.

   بندرگوادر پاکستان رقیب بندر چابهار 

امروز بازار شرق آسیا با جمعیت دو میلیون نفر، بازار ۸۰۰ میلیون نفری در آسیای میانه، قفقاز، شرق اروپا و بازار جنوب آفریقا، از برجسته‌ترین فرصت‌های اقتصادی هستند که سواحل مکران با آن روبروست و چابهار به عنوان اصلی‌ترین کانون فعالیت‌های تجاری در این منطقه است که می‌تواند انتخابی طلایی برای ترانزیت، ترانشیب، صادرات و واردات کالا باشد و معادلات منطقه‌ای و حتی بین‌المللی را به نفع ایران تغییر دهد. قرار گرفتن چابهار در مسیر دو کریدور بین‌المللی باعث شده تا این بندر بی‌همتا، پتانسیل تبدیل شدن به بازار هدف برای قریب به ۴۰ درصد جمعیت جهان را داشته باشد و بهترین و بهینه‌ترین بستر برای توسعه تجارت و حمل‌ونقل در آن فراهم شود. چابهار نقطه‌ای استراتژیک و یکی از حساس‌ترین چهارراه‌های کریدور شمال- جنوب است که راه ترانزیتی روسیه، CIS و دیگر کشورهای شمال اروپا به کشورهای حوزه اقیانوس هند را نسبت به بندرعباس، ۳۴۰ مایل نزدیک‌تر می‌کند و امکان ارتباط با خلیج فارس و پهنه‌های جنوبی آسیا را هم فراهم می‌سازد. همچنین این بندر یکی از مهم‌ترین راه‌های کریدور شرق-غرب و جنوبی‌ترین راه این کریدور به شمار می‎رود. در حال حاضر یکی از مشکلات اساسی که معیشت صیادان بومی در بندر چابهار را تهدید کرده، حضور کشتی‌های بزرگ چینی جدای از کشتی‌های داخلی، در دریای عمان برای صید‌های ترال (یک نوع روش ماهی‌گیری است که به‌جای قلاب ماهیگیری با تورهای قیفی شکل بسیار بزرگ اقدام به ماهیگیری در سطح وسیع انجام می‌شود) است که نه‌تنها تهدیدی بر معیشت صیادان بومی منطقه است، بلکه اثرات مخرب زیست‌محیطی زیادی نیز به همراه دارد. بنابراین، برطرف کردن مشکلات موجود و حمایت از این صیادان و فعال‌سازی کارگاه‌های صنعتی برای صید ماهی نه‌تنها می‌تواند مشکلات معیشتی صیادان را بهبود بخشد، بلکه به اشتغالزایی در شهرستان چابهار نیز کمک خواهد کرد. نداشتن زیرساخت‌های اساسی، ازجمله جاده ترانزیتی، ریل و فرودگاه ازجمله ضعف‌های اساسی این منطقه محسوب می‌شود که سبب شده تا در دو دهه گذشته فراز و فرودهای زیادی را شاهد باشد. موقعیت جغرافیایی، وضعیت آب و هوا و بعد مسافت چابهار با مرکز کشور و فاصله ۵۰کیلومتری فرودگاه کنارک با منطقه آزادچابهار همیشه به عنوان یکی از نقاط ضعف در جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی این منطقه مطرح بوده و مشکلات زیادی را برای ساکنان چابهار، دشتیاری، کنارک و شهرهای اطراف و به‌ویژه فعالان اقتصادی منطقه آزاد به وجود آورده است.

   چابهار دروازه ورود شرق به غرب 

چابهار به عنوان دروازه ورود شرق به غرب هر چند برای تحقق این نقش ارتباطی رقبای بزرگی همچون مناطق آزاد «صحار» و «دقم» عمان و «گوادر» پاکستان را در کنار خود می‌بیند، اما مزیت‌های نسبی و طبیعی آن سبب شده تا رقبا نیز به اهمیت ژئوپلتیک و اقتصادی این منطقه اعتراف کنند.

چابهار به عنوان مهم‌ترین بندر تجاری در خارج از خلیج فارس از نظر سیاسی و استراتژیک ملی در مواقع جنگ و بحران‌های منطقه مجزا، نقطه‌ای کلیدی برای تنفس اقتصادی بازرگانی خارجی کشور و ضمانتی برای گردش کار صنایع و فعالیت‌های اقتصادی آن محسوب می‌شود. در زمان جنگ تحمیلی بندر چابهار به دلیل واقع شدن در کرانه دریای عمان (مکران) و ارتباط با آب‌های آزاد و دوری از مرکز بحران نقش مهمی در صادرات و واردات ایفا کرد. قرار گرفتن چابهار در یک خلیج موقعیت بندری ایده‌آلی را برای توسعه فیزیکی آینده به آن می‌دهد که بسیاری از بنادر دنیا دارای این حسن نیستند. جذابیت‌‌های سرمایه‌‌گذاری در صنایع پتروشیمی کشور، به‌ویژه در شهرستان چابهار به سبب اتصال به آب‌های آزاد اقیانوس هند و سهولت دسترسی به بازارهای هدف، از مهم‌ترین مزیت‌های آن است. به گونه‌‌ای که دسترسی به بازارهایی مانند چین، هند و پاکستان که بیشترین محصولات پتروشیمی ایران را مصرف می‌کنند، از طریق ایران و به ویژه بندر چابهار در مقایسه با کشورهای همسایه و سایر بنادر داخلی ساده‌‌تر، اقتصادی‌‌تر و سریع‌‌تر است.

به اعتقاد برخی از کارشناسان حوزه بندر و کشتیرانی، موقعیت جغرافیایی مناسب بندر چابهار امکان احداث ایستگاه سوختگیری برای کشتی‌های منطقه را فراهم کرده است. درحال حاضر کشتی‌ها و شناورهایی که در خلیج فارس تردد می‌کنند، سوختگیری خود را از بندر فجیره امارات متحده عربی انجام می‌دهند، در حالی که این امکان در بنادر جنوب ایران ازجمله بندر چابهار وجود دارد.  نکته مهمی که در خصوص ظرفیت‌های بندر چابهار باید مدنظر قرار داد آن است که به بندر چابهار تنها به عنوان محلی برای ترانزیت و بارگیری کالا نباید نگاه شود، بلکه باید احداث صنایع تولیدی برای صادرات و به‌طور کلی فراهم‌سازی فرآیند تولید نیز مورد توجه قرار گیرد.

   مزایای الحاق چابهار به منطقه آزاد

طرح توسعه محدوده منطقه آزاد چابهار در دی ماه 1398 از سوی مجلس شورای اسلامی تصویب و پس از تایید شورای نگهبان الحاق شهر چابهار به منطقه آزاد رسماً اعلام و از سوی رییس‌جمهور ابلاغ شد. اضافه شدن شهر چابهار به محدوده منطقه آزاد، در کنار معافیت این بندر از تحریم‌های امریکایی سبب می‌شود تا چابهار به عنوان دروازه توسعه جنوب شرق در اجرای ماموریت‌های اصلی خود در شکوفایی اقتصادی کشور قدرت و شتاب بیشتری بگیرد و علاوه بر تأثیرگذاری در منطقه، نقشی بین‌المللی در این زمینه ایفا کند.

منطقه آزاد بنا بر تعریف بین‌المللی، منطقه و محدوده حراست شده بندری و غیربندری است که از بعضی مقررات جاری کشور خارج بوده و با بهره‌گیری از مزایایی نظیر معافیت‌های مالیاتی، بخشودگی سود و عوارض گمرکی، عدم وجود تشریفات زائد ارزی، اداری و مقررات دست و پاگیر و همچنین سهولت و تسریع در فرآیندهای صادرات و واردات، با جذب سرمایه‌گذار خارجی و انتقال فناوری به توسعه سرزمین اصلی کمک می‌کند. با اضافه شدن مناطق جدید، محدوده منطقه آزاد چابهار از ۱۴ هزار هکتار به ۸۰ هزار هکتار افزایش یافت؛ این الحاق شامل شهر چابهار، بنادر شهید بهشتی و شهید کلانتری، شهر جدید تیس، اراضی شرق چابهار و یک نقطه منفصل مرزی در ریمدان، مرز ایران و پاکستان است.  ارتقای این منطقه و تبدیل آن به کانون اصلی حمل و نقل ترانزیت در چهارچوب توسعه محور شرق کشور، اتصال به شبکه ریلی و گاز، امکان ساخت صنایع پایین دستی با شروع به‌کار صنایع سنگین نظیر پتروشیمی، فولاد و ساخت فرودگاه بین‌المللی، از جمله فرصت‌های آینده بندر و منطقه آزاد چابهار است.  در سال 98 بهروز آقایی، مدیرکل وقت بنادر و دریانوردی سیستان و بلوچستان، نیز گفته بود که 90 درصد تجارت دریایی از تنگه هرمز عبور می‌کند و 90 درصد صادرات نفتی نیز به این حوزه مربوط است، در حالی که سهم بندر چابهار در تبادلات کالایی فقط یک درصد است. 

   فرصت‌های بزرگ سرمایه‌گذاری 

آماده شدن زیربناها در بخش‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی و گردشگری در این بندر زمینه‌های لازم برای سرمایه‌گذاری با سود سرشار و بازگشت سریع سرمایه را فراهم کرده است. یکی از مهم‌ترین فرصت‌های پیش‌روی بندر چابهار، امنیت بالای شهرستان چابهار در مقایسه با رقیب اصلی این بندر یعنی بندر گوادر پاکستان است. اگرچه تاکنون کریدور پاکستان ـ چین از مبدأ بندر گوادر، مزیت‌ها و فرصت‌های زیادی، به‌ویژه برای پاکستان و چین به همراه داشته و خواهد داشت، اما باید توجه داشت که استفاده از فرصت‌های موجود در بندر گوادر در فضای باثبات سیاسی و امنیتی امکان‌پذیر است و ناپایداری سیاسی در داخل خاک پاکستان از یک‌سو و از سوی‌دیگر عبور کریدور چین ـ پاکستان از ایالت کشمیر به عنوان منطقه مورد مورد مناقشه هند و پاکستان، از مهم‌ترین موانع بر سر راه توسعه و موفقیت این بندر هستند که اگرچه برای بندر گوادر یک تهدید به شمار می‌آید، اما برای بندر چابهار می‌تواند به عنوان یک فرصت مطرح شود.

مشارکت در فاز دوم طرح توسعه بندر شهید بهشتی، ساخت ترمینال نفتی و پتروشیمی، ساخت انبار کالاهای خشک، ایجاد مخازن فرآورده‌های نفتی و خوراکی، انبار رو باز و محوطه ترمینال و اسکله مسافری دریایی، مراکز رفاهی و خدماتی، محوطه‌های نگهداری لجستیک کانتینر، کارخانه کشتی‌سازی و اوراق کشتی، ایجاد مرکز خدمات‌رسانی به کشتی‌ها نظیر تعمیرات، آذوقه و سوخت‌رسانی و ایجاد صنایع کوچک پایین‌دستی پتروشیمی، از جمله فرصت‌های سرمایه‌گذاری کلان چابهار هستند که نیازمند حضور سرمایه و شرکت‌های بزرگ داخلی است.

ساخت سیلوی غلات، خطوط انتقال فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، صنایع غذایی مرتبط با صنعت شیلات، صنایع جانبی محصولات کشاورزی، تولید انرژی، صنایع فلزی و فولاد، پردازش مواد معدنی و کانی، ایجاد پایانه ویژه ترانزیت و سوآپ فرآورده‌های نفتی، ساخت مجتمع‌های تخصصی و سردخانه‌ای به منظور صادرات و واردات کالای فاسدشدنی، خدمات بانکرینگ، ایجاد مرکز توزیع کالای صادراتی به کشورهای همسایه، مجتمع کارگاهی تعمیرات استراتژیک و غیراستراتژیک، جمع‌آوری مواد زائد و تصفیه آب کشتی‌ها، ساخت کارخانه آرد و کارخانجات ملزومات بسته‌بندی و خوراک دام و طیور، از دیگر فرصت‌های سرمایه‌گذاری در بندر چابهار است. با توجه به مشکلات و فرصت‌های بندرچابهار، امید است مسوولان امر برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های عظیم این بندر برنامه‌ریزی لازم را داشته باشند و با ایجاد زیرساخت‌ها، شرایط را برای ورود سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی به این بندر فراهم کنند تا شاهد رونق اقتصادی این منطقه باشیم.