چالش‌های الگوریتم در بازار سرمایه
زمان زیادی از روزی که پای معاملات الگوریتمی به بازار سهام ایران باز شد نمی‌گذرد اما در همین عمر کوتاهش با حواشی زیادی مواجه شده و حتی در مهر سال ۹۹ یعنی تقریبا دو ماه پس از آغاز ریزش قیمت سهام، با دستور سازمان بورس متوقف شد. هر چند در نخستین ماه سال ۱۴۰۰ باز هم معامله ماشینی سهام در بورس تهران از سر گرفته شد اما هر از گاهی شاهد اعتراض فعالان بورسی و ایجاد کمپین‌های مختلف برای جمع‌آوری امضا و نگارش نامه اعتراضی در رابطه با معاملات الگوریتمی بودیم. این اعتراضات حالا با گذشت ۷۸۹ روز از زمانی که شاخص کل موقتا سری به ابرکانال ۲ میلیون واحد زد، همچنان ادامه دارد. موضوعی که سازمان بورس را بر آن داشت تا جلسه‌ای را برای حل مناقشات در مورد مسائل بازارگردان‌ها و الگوریتم ترتیب دهد. در این جلسه فعالان بازار و بازارگردانان انتقادات و پیشنهادات خود، از جمله فراهم آوردن امکان ارزشیابی معاملات، در دسترس بودن الگوریتم برای همگان و استفاده از نخبگان برای توسعه این ابزار را مطرح کردند.
عدم آگاهی دلیل اعتراض به الگوریتم‌ها
در ابتدای این جلسه، امید موسوی، مدیرعامل شرکت تحلیلگر امید و از ارایه‌دهندگان معاملات الگوریتمی، با تاکید بر اینکه اینگونه معاملات در ایران بهتر است تحت عنوان معاملات ماشینی و نه الگوریتمی نامگذاری شود، عنوان کرد: الگوریتم‌های فعلی مورد استفاده در بازار سهام ایران، الگوریتم‌های اجرای معاملات است و خود قابلیت رصد بازار و پیداکردن سهم برای خرید و فروش ندارد و تنها دستورات داده شده را به صورت ماشینی اجرا می‌کند. در بورس‌ها بیش از ۶۰ تا ۷۰ درصد معاملات و ۱۰۰ درصد دادوستدها در حوزه بازارگردانی به صورت ماشینی انجام می‌شود. بورس تهران، بازاری نوظهور است و یکی از بزرگ‌ترین مشکلات بازارهای نوظهور نقدشوندگی است که وظیفه اصلی بازارگردان‌ها است. بازارگردان‌ها نیز برای ایفای این نقش نیاز به استفاده از معاملات ماشینی دارند. با این حال عدم آگاهی و عدم شناخت از سازوکار این معاملات موجب شکل‌گیری برخی اعتراضات شده است.
وی در ادامه به برخی دغدغه‌ها و مشکلات ارایه‌دهندگان الگوریتم اشاره کرد و گفت: دستورالعمل فعلی بازارگردانی به اعتقاد من دارای مشکلات عدیده‌ای است. در دنیا دو نوع سازوکار بازارگردانی مظنه‌محور و سفارش‌محور وجود دارد. در سازوکار بازارگردانی مظنه محور، بیش از یک بازارگردان وجود دارد که پیوسته برای خرید و فروش تعداد مشخصی سهم در قیمتی مشخص، مظنه وارد بازار می‌کند. در سازوکار مظنه‌محور، بازارگردانان به واسطه انحصاری که با مظنه‌های خود در دو طرف معامله ایجاد می‌کنند، نقدشوندگی بازار را فراهم می‌کنند. بورس نزدک و بورس لندن از جمله بازارهایی هستند که از این سازوکار استفاده می‌کنند. در این نوع بازارگردانی، بازارگردان دارای اطلاعات بیشتر، تعهد بیشتر، مسوولیت بیشتر است. در ایران اما عمدتا با سازوکار بازارگردانی غیرمتمرکز سفارش‌محور روبرو هستیم. این سازوکار بازارگردانی در بورسهایی مانند یورونکست، ایتالیا و آتن استفاده می‌شود. در این مدل بازارگردان هیچ مسوولیتی در قبال روندهای بازار نداشته و همراه با بازار، اقدام به ارسال سفارش‌های پیوسته‌ای به بازار می‌کند و تنها مسوولیت آنها . در دستورالعمل بازارگردانی ما اما این دو دستورالعمل با یکدیگر ترکیب شده‌اند. سازوکار بازارگردانی در ایران، غیرمتمرکز سفارش‌محور است اما سازمان بورس بازارگردان را مجبور به پذیرش مسوولیت می‌کند اما از محل معامله (بازارگردانی مظنه‌محور) سودی کسب نمی‌کند. این مدل خودساخته، چالش‌های زیادی را برای بازارگردان‌ها ایجاد کرده است. ضمن آنکه حمایت‌های فعلی که از بازار صورت می‌گیرد، تنها فرصت خروج به عده‌ای سهامدار می‌دهد که به نظر دیگر به بازار باز نخواهند گشت. هر چه قدر از صندوق توسعه ملی یا دیگر کانال‌ها به بازار سهام پول تزریق شود، آنقدر نیست که بتواند روند بازار را تغییر دهد. تنها راه حمایت از بازار، حمایت فاندامنتالی و بهبود شرایط فعالیت شرکت‌های بورسی همچون جنگ برای بهبود وضعیت مالیاتی، چالش‌های قطعی برق و گاز، تقویت حاشیه سود شرکت‌ها و تشویق به سرمیه‌گذاری مستقیم است. منفی فعلی بازار بیشتر دلایل فاندامنتالی همچون شرایط کلان اقتصادی، چشم‌انداز نه چندان مطلوب احیای برجام و امثال آن دارد اما بازار در این شرایط ناخوشایند، به دنبال بهانه‌های دیگری همچون متهم کردن بازارگردان‌ها، سازمان بورس و همین الگوریتم‌ها می‌گردد.
دغدغه‌های چندگانه بازارگردان‌ها
مونا حاجی‌علی‌اصغر، قائم‌مقام مدیرعامل شرکت مدیریت سرمایه کیان از دغدغه بازارگردان‌ها سخن گفت و عنوان کرد: آخرین دستورالعمل بازارگردانی، به سه حوزه صندوق بازارگردانی، تامین سرمایه و کارگزار معامله‌گر محدود شده است. مسوولان سازمان بورس در خصوص کلمه «کارگزار معامله‌گر» همچنان به دو نهاد مالی بالا یعنی صندوق بازارگردانی و تامین سرمایه اشاره می‌کرد و کارگزاری‌ها همچنان چنین امکانی برایش وجود نداشت. به نظر اما باید عملا هر نهاد مالی با کفایت سرمایه بتواند بازارگردانی را انجام دهد. ضمن آنکه هر چند در دستورالعمل بازارگردانی قید شده است، بازارگردان می‌تواند تقاضا بازتر شدن دامنه نوسان را به بورس مربوطه ارایه دهد اما به نظر می‌رسد بورس‌های مربوطه خیلی در این خصوص انعطاف‌پذیر نیستند. بازارگردانی زمانی می‌تواند فعالیتی سودآور باشد که دامنه نوسان و دامنه مظنه در آن منعطف باشد. بازارگردان بتواند دامنه نوسان و مظنه را با توجه به وضعیت سهم تعیین کند. در این صورت است که بازارگردان نیاز به تامین مالی سریع نداشته و با نوشتن الگوریتم واقعی و نه ماشین‌سازی ساده در بازار سهام حضور داشته باشد.
اگر الگوریتم ابزار است باید در دست همه باشد
احمد جانجان، فعال بازار سرمایه از دیگر حاضران جلسه دیروز سازمان بورس بود. وی با بیان اینکه مخالف معاملات الگوریتمی نیست، تاکید کرد: اگر الگوریتم ابزار است باید دست همه داد. اگر یک عده چاقو و نیزه داشته باشند و یک عده نداشته باشند، آنهایی که ندارند از بین خواهند رفت. ضمن آنکه برخورد نظارتی با معاملات انجام شده توسط ماشین و بدون ماشین تناقضی آشکار را نشان می‌دهد. اگر همان معامله‌ای که الگوریتم انجام داده را شخصی بدون در اختیار داشتن آن انجام دهد، با اخطار نظارتی مواجه می‌شود. در این میان برخی الگوریتم‌ها با یکدیگر دچار رقابت می‌شدند که بخشی از هنگ هسته معاملاتی نیز ناشی از همین رقابت بود.
جانجان در ادامه به دخالت در روند بازار و دستکاری معاملات وسط برخی از الگوریتم‌ها اشاره کرد و گفت: در عین حال به نظر می‌رسد وظیفه برخی از الگوریتم‌های مورد استفاده، دستکاری در روند معاملات بازار است. در این خصوص می‌توان به الگوریتم دارکوب تدافعی اشاره کرد. به عنوان مثال اگر این دارکوب را در سمت خرید سهام ثبت کنیم در هر لحظه که آخرین قیمت معامله از سرخط فروش کمتر باشد، یک سفارش با کمترین ارزش تولید می‌کند تا آخرین قیمت معامله را بالا ببرد. مورد استفاده این است بازارگردان برای ایجاد جو به سمت مثبت یا منفی می‌تواند این الگوریتم را ثبت کند و دارکوب تدافعی قیمت را به سمتی که کاربر می‌خواهد، هدایت کند. یا مثلا دارکوب هر ۳۰ ثانیه با قیمت سر خط خریدیا فروش یک معامله انجام می‌دهد. اینها در بازار سهام محدود ایرانیا دخالت‌های دستوری زیاد طبیعتا جان بازار را می‌گیرد. یا الگوریتمی تحت عنوان «الگوریتم صف‌شکن» داریم که به نوع دیگری در روند بازار مداخله می‌کند. اگر سهمی عمق معاملاتی کمی داشته باشد کاربر این الگوریتم می‌تواند قبل از صف خرید شدن سهم، اقدام به خرید کند و پس از آن صف خرید شکل گیرد. همین مثال در خصوص صف فروش نیز وجود دارد. حالا تصور کنید تنها عده‌ای خاص امکان استفاده از این الگوریتم‌ها را دارند.
بازار سهام ایران عملا بازار نیست
حسن کاظم‌زاده از دیگر فعالان بازار سرمایه نیز در این نشست عنوان کرد: ما بازاری داریم که به دلیل دستورالعمل‌های معاملاتی پر از باگ‌هایی است که مورد استفاده آدم‌ها قرار می‌گیرد. با در بازاری معامله نمی‌کنیم که از همه نظربهترین باشد. بلکه همانند موتوری با یک لیتر بنزین است که اصرار داشته باشیم ما با نصب توربو، ظرفیت موتور آن را افزایش دهیم. ذات بازارگردانی نیز در بورس ما خالی از اشکال نیست. ما برخی قوانین را باید به صورت موقت در دستور کار قرار دهیم. دستور اولیه بازارگردانی برای تمام شرکت‌ها در زمانی که بورس در حال ریزش بود، داده شد و برخی فکر می‌کردند از این طریق می‌توانند جلوی ریزش بازار را بگیرند. اگر بخواهیم جزئی‌تر به این موضوع بپردازیم، ما بازاری داریم با سهامدارانی خرد که برخی چندان با ماهیت سهام آشنا نیستند و در سمت دیگر نیز نهادهای مالی که با انگیزه دیگری به معامله سهام می‌پردازند. بازار یک طرفه با دامنه نوسان و حجم مبنا که در دنیا عملا تحت عنوان بازار شناخته نمی‌شود. سازوکارها بسیار پر ایراد است. برای بازاری که تنها دو هزار میلیارد تومان ارزش معاملات داشته و اکثر فعالان در ضرر به سر می‌برند و برای اینکه به سود برسند نیاز به بازه ۵ درصدی حداقل یک ماه و نیم متوالی دارند، اینجا کافی است خطایی توسط یک معامله ماشینی رخ دهد، کل بازار به هم می‌ریزد.به نظر من ۸۰ درصد اعتراضات به خاطر بازارگردان و ۲۰ درصد به دلیل نحوه انجام معاملات است. در برخی موارد نیز دسترسی عده‌ای خاص به این ابزار برای سهامدار در زیانی که چشم‌اندازی از کسب سود نیز ندارد، قابل تحمل نیست
نظام‌مند کردن معاملات الگوریتمی در دستور کار قرار می‌گیرد
در پایان این جلسه رضا عیوض‌لو، معاون نظارت بر بورس‌ها و ناشران سازمان بورس عنوان کرد: براساس استانداردهای دنیا معاملات الگوریتمی را پیاده‌سازی و نظام‌مند کردن این معاملات را دنبال خواهیم کرد. انتقادات و پیشنهاداتی که درباره شکل اجرایی معاملات الگوریتمی از سوی فعالان بازار مطرح شد، جمع‌آوری و بررسی لازم برای اجرای آن انجام خواهد شد. در راستای نظام‌مند کردن معاملات الگوریتمی اقدامات اساسی صورت خواهد گرفت، درباره شکل اجرای این موضوع و اینکه به هدف اصلی خود دست یابد، اقدام اصلی صورت گرفته و نظام‌مند کردن این معاملات در دستور کار قرار می‌گیرد. اظهارنظرهای فعالان پس از جمع‌بندی، بررسی و اقدام کارشناسی بر روی مباحث انجام و تصمیمات مدیریتی لازم اتخاذ خواهد شد. در صورتی که معاملات الگوریتمی به عنوان یک ابزار خوب به نفع بازار باشد با مطالعات روز دنیا و منطبق با استانداردهای دنیا در بازار سرمایه توسعه می‌یابد.
