ماجرای مُشک و عطار
مجید اعزازی
1- بحث «اینترنت» شبکه‌های اجتماعی مجازی یا همان پیام‌رسان‌های مشهور خارجی و در یک کلام رسانه اعم از کتاب، روزنامه، رادیو، تلویزیون و ماهواره در این روزها بسیار داغ است. اگر چه هر یک از این «ابزارهای ارتباطی» تفاوت‌های ماهوی یا بعضا صوری متعددی با یکدیگر دارند اما آنچه در درجه نخست مهم به شمار می‌رود، این است که رسانه‌های جمعی (روزنامه، رادیو، تلویزیون، سینما و ماهواره) و هر محتوایی که از این رسانه‌ها در فضای مجازی بازنشر می‌شود، حاصل کار گروهی است که به طور حرفه‌ای تولید و از طریق این رسانه‌ها توزیع و منتشر می‌شود و همین نکته است که رسانه‌های جمعی را از پیام‌رسان‌های اجتماعی جدا می‌کند. اگر چه شاهدیم رسانه‌های جمعی نیز در پیام‌رسان‌های اجتماعی صفحه اختصاصی دارند، اما این مساله، ماهیت این شبکه‌ها را دستخوش تغییر نکرده و نمی‌کند. قبل از ظهور و بروز پیام‌رسان‌های اینترنتی، «شبکه‌های اجتماعی» میان شهروندان و مردم به اشکال دیگر و با ابزارهای دیگری همچون تلفن یا دیدارهای چهره به چهره وجود داشته و دارد. شبکه‌های مجازی اما صرفا سرعت انتقال پیام در شبکه‌های اجتماعی سنتی را با عبور از مرزهای زمینی و زمانی فزونی بخشیده است. در این مطلب، منظور نگارنده از «رسانه» همان رسانه‌های جمعی (نه پیام‌رسان‌های شبکه‌ای) است. با این حال، عده‌ای فارغ از این تقسیم‌بندی تصور می‌کنند رسانه همچون هیولا مخاطبان خود را به هر تاریکخانه‌ای که بخواهد می‌کشد و می‌برد. گروهی دیگر نیز بر این باورند که رسانه مثل فرشته، نجا‌ت‌بخش خواهد بود و شهروندان را از بحران‌ها عبور داده و مانع از اثرگذاری کمبودها بر نظر و رفتار آنها می‌شود.
2- دیروز در جریان برگزاری نشست علنی شورای شهر تهران، پرویز سروری، نایب‌رییس این شورا در خصوص بی‌توجهی رسانه ملی نسبت به بازتاب اقدامات روحیه‌بخش مدیریت شهری در استان تهران، تذکر داد و گفت: «از دوستان خود در سازمان صداوسیما انتظار داریم، توجه بیشتری نسبت به پخش اخبار مدیریت شهری و اقداماتی که در حال انجام است، داشته باشند. در حال حاضر اخبار شهرداری و شورای اسلامی شهر تهران در وقت مرده‌ای از شبکه تهران پخش می‌شود که هیچ بیننده‌ای ندارد. روز شنبه 200 دستگاه اتوبوس جدید وارد ناوگان تهران شد، در شهریور نیز 591 اتوبوس زمین مانده خارج از خط به این ناوگان اضافه شده بود، به این ترتیب نزدیک 1000 دستگاه [دقیقا 791 دستگاه!!!] اتوبوس در تهران فعال شده که اتفاق بزرگی است. اینها می‌تواند برای مردم امیدبخش باشد.»
3- اگر از این مطلب بگذریم که ورود 200 دستگاه اتوبوس جدید به ناوگان حمل و نقل عمومی تهران به همت «وزارت کشور» و نه «مدیریت شهری» تحقق یافته است، این سوال در ذهن ایجاد می‌شود که مگر رسانه‌ها روی ذهن شهروندان چقدر اثر می‌گذارند؟ بررسی متون علوم ارتباطات نشان می‌دهد، موضوع «اثر رسانه‌ها بر مخاطبان» هسته مرکزی نظریات ارتباطی را شکل می‌دهد و همواره دانشمندان این رشته از قبل از جنگ جهانی اول تاکنون در پی پاسخ به این مساله بوده‌اند که رسانه‌ها تا چه اندازه می‌توانند روی مخاطبان خود اثر بگذارند. در اولین نظریات، رسانه‌ها حاکمان مطلق بازار پیام تلقی می‌شدند و دانشمندان وقت بر این باور بودند که پیام مانند گلوله بر دل و جان مخاطب می‌نشیند و اثر می‌گذارد. از جنگ جهانی دوم به بعد، با مکشوف شدن این مساله برای دانشمندان که مخاطب نه تنها منفعل نیست، بلکه فعال مایشا و گزینشگر ماهر و قهاری نیز هست، نظریات به سمت طرح این مساله رفتند که اثر رسانه‌ها محدود و تحت شرایط خاصی است. در نهایت نظریات ارتباطی طی یکی، دو دهه اخیر این مساله را طرح می‌کنند که رسانه‌ها صرفا دیدگاه‌ها و نگرش‌های مخاطبان را تقویت می‌کند. در واقع مخاطب خود را در معرض پیامی قرار می‌دهد که با دیدگاه‌هایش همسو و نزدیک است و سایر پیام‌ها را یا حذف می‌کند، یا اساسا سراغ رسانه‌هایی که همسو با نظریاتش نیستند، نمی‌رود؛ یا در برابر پیام‌های غیرهمسو جهت‌گیری و موضع‌گیری می‌کند. از این رو، باید گفت اثرگذاری رسانه‌ها در تغییر نگرش‌ها و روندها به ویژه در کوتاه‌مدت بسیار اندک یا در حد صفر است.
4- اگر از کنکاش درباره میزان اعتبار و اقبال به صدا و سیمایی که در این روزها بیش از همیشه هدف انتقاد از سوی گروه‌ها و جناح‌های مختلف کشور قرار گرفته است، بگذریم این سوال مطرح می‌شود که در شرایط غیرعادی این روزها، تا چه حد خبر اضافه شدن 200 اتوبوس (با 791 دستگاه اتوبوس تعمیر شده) می‌تواند روی جلب رضایت شهروندان تهرانی اثر بگذارد؟ آن هم در شرایطی که به گفته مسوولان شهری هم اینک تهران 8 هزار دستگاه اتوبوس کم دارد! شاید در جست‌وجوی پاسخ و راه‌حل برای مسائلی از این دست، مراجعه به ادبیات و ضرب‌ا‌لمثل‌های پارسی خالی از لطف نباشد؛ جایی که می‌خوانیم «مشک آن است که خود ببوید، نه آنکه عطار بگوید.»
