واردات عجیب خرمای صادراتی

تعادل|

بررسی آمار و اطلاعات مربوط به صادرات خرما نشان‌دهنده آن است که ایران، در سال 1399 با رقمی حدود 297 میلیون دلار دومین صادرکننده بزرگ خرما در جهان بوده است. بااین حال، با توجه به پایین بودن متوسط قیمت خرمای صادراتی ایران به کشورها (حدود 88 سنت به ازای هر کیلو) در سال 2020 در مقایسه با قیمت صادراتی کشورهای دیگر نظیر «تونس، عربستان، فرانسه، هلند و امریکا» ارزآوری به نسبت کمتری دارد. به عبارتی دیگر، صادرات خرمای ایران با ارزش افزوده پایین‌تری همراه است و معمولاً خرمای ایران بعد از صادرات به کشورهای هدف، در آنجا با انجام فراوری‌های مختلف، مجدداً بسته‌بندی شده و با الصاق برچسب مربوط به انواع استانداردهای کیفی و بهداشتی حلال، ایزو 22000، ایزو 9002 و HACCP، با برند و بسته بندی‌های دیگر به بازار عرضه می‌شود. حتی به کشور ایران نیز صادر می‌شود. بازوی پژوهش‌های مجلس نسبت به عدم توجه شرکت‌های صادرکننده به الزامات، ویژگی‌ها، سلایق و نیاز بازارهای هدف به ویژه از نظر نوع بسته‌بندی محصول، یکی از مهم‌ترین دلایل ضعف نظام بازاریابی محصول خرماست هشدار داده است. 

   چالش‌های صادرات خرما

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی طی گزارشی به آسیب‌شناسی زنجیره ارزش خرما در ایران و ارایه راهکارهای سیاستی پرداخت. هدف این گزارش بررسی اجمالی زنجیره ارزش محصول خرمای کشور و شناسایی چالش‌های مختلف توسعه این زنجیره و نهایتاً ارایه راهکارهای سیاستی به سیاست‌گذاران، برنامه‌ریزان، قانونگذاران و مجریان است.

در این گزارش با اشاره به این نکته که ایران با تولید سالانه حدود 1/3 میلیون تن محصول خرما، به عنوان سومین تولیدکننده خرما در جهان شناخته می‌شود، تصریح شده که با این وجود تولید خرما در کشور با چالش‌هایی در زمینه اصلاح و جایگزینی ارقام مناسب تجاری، توسعه ارقام از طریق کشت بافت، مکانیزه کردن عملیات داشت و برداشت به ویژه با استفاده از بالابرها و ناکارآمدی تعاونی‌های مرتبط با نخلداران روبه رو است.

این پژوهش تاکید دارد که ظرفیت جذب خرما در صنایع فراوری کشور، کمی بیش از یک میلیون تن است؛ با مقایسه این رقم با مقدار تولید خرما، می‌توان گفت که «ضریب فراوری خرما» یا همان نسبت تولید خرما در کشور به میزان فراوری آن، در کشور 78/7 درصد است.

این بخش از زنجیره نیز از مشکلات متعددی رنج می‌برد که از آن جمله می‌توان به ناهماهنگی وزارتخانه‌های صمت و جهاد کشاورزی برای صدور جواز تأسیس (برخلاف تأکید قانون تمرکز وظایف و اختیارات مربوط به بخش کشاورزی در وزارت جهاد کشاورزی مصوب 14/11/1391 با اصلاحات بعدی)، ناکافی بودن ظرفیت صنایع فراوری و بسته‌بندی خرما (به ویژه در زمینه فراوری)، پراکنش نامناسب احداث این صنایع (عدم احداث آنها در قطب‌های تولید)، پایین بودن سطح فناوری و عدم استفاده از فناوری‌های مدرن و بروز در واحدهای بسته‌بندی خرما، نوآوری پایین در تولید محصولات متنوع از خرما به ویژه در بسته‌بندی انواع فراورده‌ها و محصولات، عدم رعایت اصول و الزامات مرتبط با برچسب زنی محصولات منطبق با استانداردهای ملی یا بین‌المللی، تأمین مالی نامناسب کسب و کارهای مرتبط با خرما (بهره بانکی بالا، تأمین مالی ناکافی صنایع) و نهایتاً کمبود ظرفیت سردخانه‌ای در بعضی از استان‌های خرماخیز نظیر سیستان و بلوچستان و خوزستان اشاره کرد. 

   از بازار فروش تا ارز آوری پایین 

گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس آخرین حلقه از زنجیره ارزش خرما، «بازار فروش خرما» معرفی کرده و می‌افزاید براساس آمار موجود، مقدار مصرف انواع خرماهای تازه بیشتر از خرماهای خشک بوده و سرانه مصرف خرما در داخل کشور در مقایسه با سال‌های گذشته به دلیل افزایش قیمت این محصولات، در حال کاهش است.

همچنین بررسی آمار و اطلاعات مربوط به صادرات خرما نشان‌دهنده آن است که ایران، در سال 1399 با رقمی حدود 297 میلیون دلار دومین صادرکننده بزرگ خرما در جهان بوده است. بااین حال، با توجه به پایین بودن متوسط قیمت خرمای صادراتی ایران به کشورها (حدود 88 سنت به ازای هر کیلو) در سال 2020 در مقایسه با قیمت صادراتی کشورهای دیگر نظیر تونس، عربستان، فرانسه، هلند و امریکا، ارزآوری به نسبت کمتری دارد.

 ضمن اینکه خرمای ایران عمدتاً به صورت فله‌ای و در بسته بندی‌های بزرگ 5 الی 10 کیلویی به کشورهای دیگر صادر می‌شود که هم از نظر بازارپسندی مناسب نیست و هم اینکه فرصت و زمینه انجام فراوری‌های مختلف را محدود می‌سازد. ازاین رو، صادرات خرمای ایران با ارزش افزوده پایین‌تری همراه است. به بیانی دقیق‌تر باید گفت که معمولاً خرمای ایران بعد از صادرات به کشورهای هدف، در آنجا با انجام فراوری‌های مختلف، مجدداً بسته‌بندی شده و با الصاق برچسب مربوط به انواع استانداردهای کیفی و بهداشتی حلال، ایزو22000، ایزو 9002 و HACCP، با برند و بسته‌بندی‌های دیگر به بازار عرضه می‌شود. حتی به کشور ایران نیز صادر می‌شود.

در ادامه این گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نسبت به عدم توجه شرکت‌های صادرکننده به الزامات، ویژگی‌ها، سلایق و نیاز بازارهای هدف به ویژه از نظر نوع بسته‌بندی محصول، یکی از مهم‌ترین دلایل ضعف نظام بازاریابی محصول خرماست هشدار داده و تاکید شده است که کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش صادرکنندگان، حضور دلالان خارجی (خصوصاً هندی و پاکستانی)، نبود تشکل‌های تجاری صادراتی حرفه‌ای، عدم تمایل صادرکنندگان به ایجاد ارتباط مستمر و سازمان‌یافته با نخلدارها، مشکلات مربوط به تأمین مالی خصوصاً دریافت آسان، به موقع و به اندازه نیاز تسهیلات و مشکلات مربوط به اخذ گواهی‌های سلامت و بهداشت نباتی، از دیگر چالش‌هایی است که تجارت و فروش خرمای ایران را با محدودیت‌هایی مواجه ساخته است.

   چه باید کرد؟ 

در این گزارش، با بررسی وضعیت زنجیره ارزش در برخی کشورهای برتر تولیدکننده خرما از قبیل «عربستان سعودی، تونس، امریکا و امارات متحده عربی»، به این نکته اشاره شده است که این کشورها اقدام‌های مناسبی برای توسعه زنجیره ارزش خرما همچون اختصاص تسهیلات مناسب (به اندازه کافی، ارزان قیمت و با بازپرداخت طولانی مدت)، برپاسازی نظام بازاریابی مناسب، توسعه امکانات کشت بافت (امارات و عربستان)، احداث صنایع تبدیلی بزرگ خرما، احداث نخلستان‌های مدرن با استفاده از سیستم‌های آبیاری تحت فشار (امارات و عربستان)، برندسازی خرماها حتی با استفاده از عناوین مقدس نظیر فروش خرمای عربستان در ترکیه با عناوینی مثل خرمای پیامبر، خرمای مدینه و خرمای قدس یا شناساندن خرما در امارات به گردشگران به عنوان یک کادوی محلی و ملی، ایجاد و توسعه تعاونی‌ها و اتحادیه‌های قوی از نخلدارانی که مالک واحدهای بسته‌بندی هم هستند (امریکا)، بهبود سیستم‌های بسته‌بندی و تغییر آنها از بسته‌های صادراتی بزرگ فله‌ای به بسته بندی‌های کوچک گرمی (تونس) ساماندهی جمع‌آوری‌کنندگان خرما به عنوان واسطه‌ای بین نخلدار و صادرکننده یا بخش صنعت (تونس)، زمینه‌سازی برای برقراری ارتباط منظم و سازمان‌دهی شده بین صادرکنندگان یا واحدهای فراوری خرما با نخلداران به منظور تولید محصولات باکیفیت مورد نظر، ایجاد نخلستان‌های مدرن با مالکیت کارخانجات بزرگ (امارات)، توسعه تولید خرمای ارگانیک و صادرات آن و پیاده‌سازی سیستم‌های کنترل کیفیت و ایمنی مواد غذایی، از مهم‌ترین برنامه‌های اجرایی در کشورهای مذکور است که دستاورد اجرایی شدن این اقدام‌ها، افزایش سهم کشورهای مذکور از بازارهای جهانی و افزایش ارزش صادراتی خرمای آنهاست.

دفتر مطالعاتی زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش ضمن اشاره به چالش‌های یادشده در بخش‌های زنجیره ارزش خرما در کشور و درس‌آموخته‌های کشورهای برتر تولید و صادرکننده خرما، راهکارهایی را در زمینه ایجاد و توسعه زنجیره ارزش پایدار محصول خرما در دو حوزه تقنین و نظارت و حوزه اجرا به نمایندگان مجلس پیشنهاد کردند.