مخاطرات ناترازی گاز/ بورس گاز در ایران راه‌اندازی می‌شود؟
نمایندگان بخش خصوصی در حضور رییس بورس انرژی، مساله راه‌اندازی بورس گاز را مورد واکاوی قرار دادند. مسائلی همچون «نبود تنظیم‌گر تخصصی، حجم صادرات اندک، ذخیره‌سازی اندک، وابستگی تبصره 14 به درآمدهای بخش گاز، کمبود سرمایه‌گذاری در توسعه میادین و ...» به عنوان بخشی از مشکلات بخش گاز مطرح شد، که برون‌داد اینها در کمبود گاز در فصول سرد سال نمود پیدا می‌کند.
به گزارش تعادل، به گفته تحلیلگران این نشست، حل نهایی این مشکلات، عمدتاً از جنس اصلاحات بلندمدت است، اما ایجاد بورس گاز راه‌حلی موقتی به منظور کاهش اثرات و تسریع حرکت در حل چالش‌های کنونی است. از این رو، بورس انرژی برای طراحی و تدوین بورس گاز در همکاری با بخش خصوصی اعلام آمادگی کرد.
با این حال، اما فعالان اقتصادی معتقدند که قبل از ایجاد بورس گاز باید بن‌بست‌ها در زمینه قیمت‌گذاری و ناترازی گاز حل شود.
آنها با انتقاد از آنچه به عنوان توزیع منابع بدون توجه به تراز مالی صورت می‌گیرد، عنوان کردند تا زمانی که مقدمات اصلاح نشود، هیچ مدلی اجرایی نخواهد بود. آنها می‌گویند: در شرایطی که قیمت‌ها حتی در بورس‌ها دستکاری می‌شود و در طرف عرضه و تقاضا انحصار وجود دارد، ایجاد بورس گازی نمی‌تواند مشکلی را حل کند.
چرا بورس گاز؟
در نشست اتاق تهران که با حضور مدیرعامل بورس انرژی برگزار شد، مساله راه‌اندازی بورس گاز و ضرورت ایجاد این بازار در کشور، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. در ابتدای این جلسه رییس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران، با اشاره به پژوهش انجام شده به‌طور مشترک از سوی این کمیسیون و پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف با موضوع ناترازی گاز در ایران و آسیب‌های آن، تصریح کرد که در این طرح مطالعاتی، ایجاد بورس گاز در کشور به عنوان راهکاری برای عبور از مخاطرات ناترازی گاز پیشنهاد و در اختیار دولت قرار گرفت.
به گزارش روابط عمومی اتاق تهران، رضا پدیدار با اشاره به اینکه بورس انرژی اولین بورس کالایی در کشور است، یادآور شد که یافتن مکانیزم عرضه و معاملات گاز در بورس انرژی می‌تواند بازار نابسامان این حامل انرژی را از حیث مصرف متوازن کند و واحدهای تولیدی که نیازمند این بخش از انرژی هستند نیز نگران قطعی‌های پی در پی در فصل زمستان نخواهند بود.
رییس پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه شریف نیز در این جلسه، در گزارشی به ضرورت ایجاد بورس گاز برای جبران ناترازی آن در کشور پرداخت.
سیدرضا میرنظامی در این باره گفت: بررسی شبکه مسائل و مشکلات بخش گاز، نشان از پیچیدگی و تعدد مسائل کنونی این بخش دارد. مسائلی همچون نبود تنظیم‌گر تخصصی، حجم صادرات اندک، ذخیره‌سازی اندک، وابستگی تبصره 14 به درآمدهای بخش گاز، کمبود سرمایه‌گذاری در توسعه میادین و ... تنها بخشی از این مسائلند. از این رو، برون‌داد این مشکلات را می‌توان در کمبود گاز در فصول سرد سال دانست. اگرچه، حل نهایی مشکلات مزبور، عمدتاً از جنس اصلاحات بلندمدت است، اما ایجاد بورس گاز می‌تواند راه‌حلی موقتی به منظور کاهش اثرات و تسریع حرکت در حل چالش‌های کنونی باشد.
این کارشناس حوزه سیاست‌گذاری انرژی، سپس کشف قیمت، امکان اجرا در کوتاه‌مدت، کاهش هزینه‌های اقتصادی ناترازی گاز و ایجاد انگیزه در بازیگران برای کاهش مصرف را جزو فواید بورس گاز دانست و گفت: بررسی حالت کلی استقرار بورس گاز، سه حالت کلی در بازیگران سمت عرضه و تقاضا را نشان می‌دهد. اما با توجه به مشکلات پیچیده ورود بخش خانگی به بورس و حجم پایین عرضه در صورت محدود کردن عرضه به اوراق صرفه‌جویی، لذا گزینه حضور صنایع در گام اول و نیروگاه‌ها و اوراق صرفه‌جویی در گام بعد قابلیت اجرا دارد.
میرنظامی ادامه داد: بررسی تجربیات کشورهای مختلف نشان می‌دهد موضوعاتی نظیر انحصار خط لوله، انحصار عرضه گاز طبیعی، عدم توجه به راه‌اندازی بازار آتی، تعیین نرخ بهینه انتقال گاز و ایجاد مکانیزم بالانس گاز از اصلی‌ترین موانع و چالش‌های ایجاد بورس موفق گاز تلقی می‌شود. عدم توجه به هر کدام از این موارد می‌تواند موجبات شکست در راه‌اندازی بورس گاز را فراهم آورد.
او همچنین گفت: بررسی صورت‌های مالی شرکت‌های تابعه شرکت ملی نفت نشان می‌دهد که در سال 1400 روزانه بیش از 30 میلیون مترمکعب گاز سوزانده شده است. این میزان در صورت افزایش تولید نفت، با رشد مواجه خواهد بود. اصلاح سازوکارهای موجود می‌تواند موجب ورود بخش خصوصی به منظور جمع‌آوری گازهای فلر و فروش مستقیم (قراردادهای دوجانبه) یا غیرمستقیم به مصرف‌کنندگان مواجه با کمبود گاز شود.
میرنظامی، تأسیس شرکت‌های اسکو، عرضه گاز از طریق واردات یا ذخیره‌سازی و ایجاد شرکت‌های تأیید بهینه‌سازی انرژی را از دیگر مزایای ایجاد بورس گاز عنوان کرد.
بورس انرژی اعلام آمادگی کرد
همچنین علی نقوی، مدیرعامل بورس انرژی در این جلسه، از بررسی راه‌اندازی معاملات گاز در بورس انرژی خبر داد. وی با بیان اینکه ایران جزو سه قدرت اول گاز در دنیاست، گفت: با این حال، کشور متاسفانه در قیمت‌گذاری گاز در دنیا اثرگذار نیست و این در حالی است که هنوز نتوانسته‌ایم به معاملات گاز در بورس دست پیدا کنیم. نقوی در ادامه با اشاره به اینکه طبق آمار رسمی، سهم صنایع در مصرف گاز کشور، حدود 20 درصد است و در این بخش نیز واحدهای پتروشیمی بیشترین مصرف را دارند، افزود: از جمله انتقاد صنایع، نحوه قیمت‌گذاری گاز است.
وی با این توضیح که عدم‌النفع پرداخت گاز در حدود 500 هزار میلیارد تومان معادل 16 میلیارد دلار برآورد شده، افزود: طبق مطالعه‌ای که در بورس انرژی در حال آماده‌سازی است، اگر نرخ گاز خوراک نیروگاه‌ها در کشور آزاد شود و اجازه داده شود که نیروگاه‌ها، نرخ برق را رقابتی به صنایع عرضه کنند، قیمت برق صنایع و واحدهای تولیدی به مراتب کمتر از نرخ فعلی خواهد بود.
مدیرعامل بورس انرژی در ادامه، اعلام کرد که اسفندماه سال گذشته و به دنبال آیین‌نامه مصوب هیات وزیران، گاز طبیعی در بورس انرژی پذیرش شد اما به درخواست شرکت ملی گاز عرضه نشد. نقوی در عین حال از راه‌اندازی بازار بهینه‌سازی گاز تا پایان امسال خبر داد و یادآور شد که در صورت تضمین گواهی صرفه‌جویی از سوی شرکت ملی گاز، عرضه و پذیرش گاز بهینه‌سازی در بورس انرژی قابل انجام است.
به گفته وی، زیرساخت‌ها برای عرضه گاز در بورس انرژی طراحی شده و با راه‌اندازی آن، گاز را می‌توان به روش قراردادهای بلندمدت و میان‌مدت، گواهی صرفه‌جویی، قراردادهای آتی و نیز عرضه فیزیکی توسط شرکت ملی گاز در بازار سرمایه معامله کرد. وی همچنین یادآور شد که برای اصلاح قراردادهای IPC نیز مذاکراتی از سوی بورس انرژی با شرکت ملی نفت صورت گرفته که دارندگان این قراردادها بتوانند گاز را در بورس انرژی عرضه کنند و در حال حاضر، شرکت ملی نفت در حال بررسی آن است.
به گفته نقوی، با راه‌اندازی بورس گاز، بخش خصوصی به مرور می‌تواند در عرضه و تکمیل زنجیره گاز ورود کند. نقوی پس از این توضیحات، پیشنهاد بورس انرژی برای مراحل راه‌اندازی بورس گاز را مطرح کرد و گفت: در مرحله نخست، باید خوراک صنایع مختلف در بورس انرژی کشف قیمت شود و بر اساس قراردادهای مشتقه، فرمول قیمت این محصول به دست آید؛ در فاز بعدی نیز عرضه سوخت نیروگاهی واحدهای پتروشیمی صورت گیرد و در عین حال، روابط مالی شرکت ملی گاز نیز اصلاح شود.
وی با این حال، بزرگ‌ترین چالش پیش روی راه‌اندازی بورس گاز در کشور را انحصار عرضه گاز که در اختیار شرکت ملی گاز است، عنوان کرد. نقوی در ادامه با بیان اینکه، به دنبال این هستیم که ایران، شاخص قیمت گاز در منطقه شود، آمادگی بورس انرژی برای همکاری با اتاق بازرگانی تهران و کمیسیون انرژی این اتاق برای طراحی و تدوین بورس گاز را اعلام کرد.
راه‌اندازی همزمان بورس گاز و برق
در ادامه این جلسه، سایر حاضران نیز به طرح دیدگاه‌ها و نظرات خود پرداختند؛ از جمله پیام باقری، رییس هیات‌مدیره سندیکای صنعت برق، با اشاره به اینکه مدیریت سبد انرژی کشور، یک مدیریت تمامیت‌گرای دولتی است، از ضرورت اصلاح این ساختار سخن گفت و افزود: ریشه مشکلات این بخش ناشی از انحصار در عرضه است و زمانی بورس گاز کارآمد خواهد بود که در طرف عرضه و تقاضا انحصار وجود نداشته باشد.
باقری در عین حال بر این عقیده بود که به دلیل ارتباط برق و گاز به یکدیگر، بورس برق و گاز باید به‌طور همزمان شکل بگیرد. او سپس به ضرورت شکل‌گیری بازار صرفه‌جویی و بهینه‌سازی اشاره کرد و گفت: یکی از موانع جدی شکل‌گیری بازار بهینه‌سازی، دولت است. عدم تمکین به ماده 12 قانون رفع موانع تولید، نشانه عدم اشتیاق دولت به بحث بهینه‌سازی است.
فرزاد کرمانی، نایب‌رییس کمیسیون انرژی اتاق تهران، هم به این نکته اشاره کرد که پیش از ایجاد بورس گاز باید بن‌بست‌ها در زمینه قیمت‌گذاری و ناترازی گاز حل شود. او با انتقاد از آنچه به عنوان توزیع منابع بدون توجه به تراز مالی صورت می‌گیرد، گفت: تا زمانی که مقدمات اصلاح نشود، هیچ مدلی اجرایی نخواهد بود.
ایجاد بورس گاز مشکلی را حل نمی‌کند
علیرضا توکلی کاشی، نایب‌رییس کمیسیون بازار پول و سرمایه اتاق تهران، با بیان اینکه عمده مشکلات اقتصادی کشور ریشه در مفهوم حکمرانی دارد، افزود: در شرایطی که قیمت‌ها حتی در بورس‌ها نیز دستکاری می‌شود، ایجاد بورس گازی نمی‌تواند مشکلی را حل کند. تا زمانی که چاه‌های نفت و گاز به معنای واقعی ملی نشود و کوپن آن در دست مردم قرار نگیرد؛ به نحوی که مردم بدانند می‌توانند کوپن خود را در بورس عرضه کرده و تامین مالی کنند، قیمت‌گذاری و صرفه‌جویی در مصرف انرژی اتفاق نمی‌افتد.
فریال مستوفی، هم نگرش‌های پوپولیستی سیاست‌گذاران را عامل مشکلات موجود در بخش انرژی دانست و گفت: در اقتصاد آزاد قیمت‌گذاری دستوری معنا ندارد و میزان عرضه و تقاضا تعیین‌کننده قیمت است.
نتیجه بی‌توجهی به این مکانیزم آن است که اکنون نرخ استهلاک سرمایه‌گذاری از رشد سرمایه‌گذاری در کشور پیشی گرفته است. او همچنین گفت که کمیسیون بازار پول و سرمایه و مرکز خدمات سرمایه‌گذاری اتاق تهران در حال مذاکره با صندوق توسعه ملی برای تامین مالی پروژه‌های بخش خصوصی است و می‌توان یک پروژه پایلوت نیز در حوزه گاز تعریف کرد.
در ادامه این جلسه، عبدالله یونس‌‌آرا، که به نمایندگی از شرکت ملی گاز در این نشست حضور یافته بود، از آمادگی این شرکت برای عرضه فیزیکی گاز در اسفندماه به شکل محدود خبر داد تا از این طریق نواقص و کاستی‌ها شناسایی شود. او همچنین گفت که ایجاد تعدد عرضه‌کنندگان گاز از موضوعات مورد پیگیری شرکت ملی گاز است.
