ظهور «تورم» چرا و چگونه؟

وحید شقاقی شهری

پس از نامگذاری سال 1402 به نام« رشد تولید و مهار تورم»، یک‌بار دیگر موضوعات اقتصادی به عنوان مهم‌ترین چالش‌های کشور مطرح شده‌اند. در این میان موضوع «تورم»، دلایل بروز آن و راهکارهای عملی برای مقابله و مهار آن به عنوان بحرانی که به‌طور مستقیم با زندگی و معیشت شهروندان ایرانی سر و کار دارد در فضای عمومی کشور مطرح شده است. واقع آن است که جامعه ایرانی بیش از 50سال است که با بحرانی به نام «تکانه‌های تورمی» دست به گریبان است. رشد تورم جدا از تبعات اقتصادی، تبعات منفی سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... هم به جای گذاشته است.

در واقع تورم، نابرابری‌ها را بیشتر، اخلاق جامعه را مضمحل، فقر را تشدید و شکاف طبقاتی عمیقی را بر اقتصاد ایران تحمیل کرده است. جدا از این موارد تبعات منفی دیگری همچون اعتیاد، طلاق، بیکاری و سایر آسیب‌های اجتماعی و خانوادگی در اثر رشد تورم شکل گرفته است. به عبارت روشنتر، رشد تورم صرفا یک پدیده اقتصاد نبوده و پیامدهای غیر اقتصادی دیگری هم به جای گذاشته است.

اما مساله این است که رشد تورم در اقتصاد ایران یک پدیده ساختاری و بنیادین است. ایران در زمره کشورهایی است که تورم‌های بالا را به‌طور مستمر تجربه کرده است. در 50سال اخیر به ندرت، تورم‌های تک‌رقمی در اقتصاد ایران تجربه شده است و اغلب اقتصاد ایران با تورم‌های دو رقمی سر و کار داشته است. بر اساس آمارهای مستند، میانگین تورم 50سال اخیر اقتصاد ایران 20درصد است و متاسفانه در 5سال گذشته نرخ تورم به دو برابر میانگین بلندمدت افزایش یافته و به حدود 40درصد رسیده است. برای سال 1402 هم شرایط تورمی کشور همچنان بحرانی پیش‌بینی می‌شود.

حتی در سناریوهای بدبینانه تورم بالای 40درصدی محتمل است. اما ریشه‌های بروز تورم در اقتصاد ایران کدام موارد هستند؟ تورم در اقتصاد ایران ماحصل 5ناترازی است. 1) ناترازی کسری‌های بودجه-2) ناترازی‌های بانکی- 3) ناترازی کسری‌های تجاری-4) ناترازی کسری حساب سرمایه-5) شکاف تولید. این گزاره‌های بنیادین اقتصادی 5ناترازی اصلی هستند که ریشه‌های تورم در اقتصاد ایران را شکل می‌دهند. هر کدام از این ناترازی‌ها هم در دل خود، ناترازی‌های دیگری را شکل می‌دهند که همگی مشکل‌ساز می‌شوند. 

مثلا در ذیل ناترازی کسری بودجه، ناترازی صندوق‌های بازنشستگی وجود دارد. وقتی ناترازی صندوق‌های بازنشستگی زیاد می‌شود، کسری بودجه را تشدید کرده و تورم را بالا می‌برند.

 لذا مساله مهار تورم، یک مساله دشوار در اقتصاد ایران است و نیازمند اصلاحات ساختاری است. در 50 سال گذشته هم هیچ دولتی حاضر به انجام اصلاحات ساختاری در جهت مهار تورم نشده است. هیچ دولتی حاضر نشده است هزینه‌های اصلاح ساختاری را بپردازد. ضمن اینکه ذینفعانی هم در کشور وجود دارند که از تورم بالا نفع زیادی می‌برند و در برابر سیاست‌های مهار تورم مقاومت می‌کنند. بنابراین حل مشکل تورم بدون اصلاح ناترازی‌های 5گانه ممکن نیست.

ممکن است برخی این پرسش را مطرح کنند که چرا در برخی دولت‌ها، اقتصاد ایران تورم تک‌رقمی را تجربه کرده است و در برخی دولت‌های دیگر تورم‌های بالا شکل گرفته است؟ دلیل این امر، کاهش انتظارات تورمی (ناشی از بهبود مناسبات ارتباطی با جهان) بوده است که نوعی تنفس کوتاه‌مدت است و دوباره فنر تورم باعث رشد قیمت‌ها شده است. در سال 1401 هم تورم 47درصدی بر اساس آمار بانک مرکزی ثبت شده است. نرخی که دومین نرخ تورم در سال‌های پس از پیروزی انقلاب است. نخستین آمار تورم بالا به تورم 49درصدی سال74 باز می‌گردد و دومین نرخ تورم بالا، مربوط به سال 1401 است. اگر انتظارات تورمی در سال 1402 ادامه داشته باشد، با بودجه‌ای که دولت سیزدهم و مجلس یازدهم بسته‌اند، همچنان باید منتظر کسری بودجه بالا باشیم.

موضوعی که یکی از ریشه‌های اصلی بروز تورم در کشور هم محسوب می‌شود. اگر اصلاحاتی در جهت کاهش ناترازی بانک‌ها صورت نگیرد، این ناترازی بروز تورم در سال 1402 را تشدید می‌سازد. 3ریشه دیگر بروز تورم (کسری‌های غیر نفتی، کسری‌های حسب سرمایه و شکاف تولید) با قدرت تورم بالا را به اقتصاد ایران پمپاژ می‌کنند.  موضوع نگران‌کننده آن است که در سال‌های اخیر کسری حساب سرمایه در ایران زیاد شده که ناشی از خروج سرمایه از کشور است. سرمایه‌های فراوانی از ایران برای خرید ملک راهی کشورهای همسایه می‌شود. این گزاره‌ها باعث تشدید کسری حساب سرمایه، متعاقب آن ناترازی ارزی، سپس افزایش نرخ ارز و نهایتا افزایش تورم می‌شود. بحران مهم دیگر، کسری‌های صندوق‌های بازنشستگی است که ابرچالشی نوظهور در اقتصاد ایران است. موضوعی که کسری بودجه در اقتصاد ایران را تشدید کرده و باعث رشد نرخ تورم می‌شود.

به‌طور کلی، هر اندازه که اجرای اصلاحات ساختاری در اقتصاد ایران به تعویق بیفتد، مشکلات افزونتری متوجه اقتصاد ایران می‌شود و زندگی مردم دشوار‌تر می‌شود. بنابراین مهم‌ترین اقدام برای مهار تورم در ایران، انجام اصلاحات ساختاری در اقتصاد و تعادل بخشیدن به 5ناترازی تشریح شده در بالاست.