کشاورزی به قیمت تخریب منابع آبی!
تعادل |
اتاق ایران در یک نشست تخصصی به بررسی چالش‌ها و عوامل موثر بر افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی پرداخت. براساس آماری در این نشست، مقایسه آمار تولیدات کشاورزی نشان می‌دهد؛ در ابتدای انقلاب تولید تاکنون محصولات کشاورزی از 27 میلیون تن به 130 میلیون تن رسیده است؛ یعنی 5 برابر افزایش تولید داریم؛ اما سوال این است که آیا افزایش همراه با بهره‌وری بوده یا اینکه با تخریب ثروت‌های اساسی مثل سفره‌های زیرزمینی آب به این حجم از افزایش رسیده‌ایم؟ رییس هیات‌مدیره انجمن بهره‌وری ایران از اهمیت بهره‌وری در بخش کشاورزی گفت و چند پرسش اساسی را مطرح کرد: بهره‌وری که به امنیت غذایی جامعه می‌انجامد، به چه عواملی بستگی دارد؟ اگر به اجزای بخش کشاورزی نگاه کنیم در کجاها با عنوان «نابهره‌وری» و «بهره‌وری پایین» روبرو هستیم؟ در قانون بهره‌وری مصوب سال 1389 مجلس شورای اسلامی تمهیدات زیادی برای بهبود بهره‌وری آب و کشاورزی دیده شده؛ چقدر از این قانون اجرایی شده و چرا بخش زیادی از این قانون اجرا نشده است؟ تحلیلگران در پاسخ به این پرسش عنوان کردند که تخریب زمین و منابع آبی، نتیجه توسعه کشاورزی بدون بهره‌وری است.
برای بهره وری در کشاورزی چه باید کرد؟
«بررسی چالش‌ها و عوامل موثر بر افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی» موضوع بیست‌ودومین نشست عصرانه بهره‌وری بود که مرکز ملی مطالعات آب و کشاورزی اتاق ایران با همکاری انجمن بهره‌وری ایران برگزار کرد. در این نشست محمدحسین شریعتمدار، تقی شامخی، عباس کشاورز، محمدحسین عمادی، فریبرز عباسی و سیدحمید کلانتری حضور داشتند. در ابتدای این نشست سید حمید کلانتری، رییس هیات‌مدیره انجمن بهره‌وری ایران گفت: در حال حاضر 400 هزار چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد.
مسائلی مانند آموزش، مکانیزاسیون و کشاورزی هوشمند، توسعه آبیاری مدرن، کشت گلخانه‌ای و ترویج چه نقش و سهمی در بهره‌وری کشاورزی دارد؟ در نظام توزیع نهاده‌ها، تولید محصول و ضایعات و بهره‌وری چه چالش‌هایی داریم؟ در بحث یکپارچه‌سازی اراضی چقدر کشاورزی خرد را با مدیریت جامع توانسته‌ایم اصلاح کنیم؟ سیاست کشت که از وعده‌های وزاری کشاورزی بوده، چه نقشی در بهره‌وری دارد؟ شبکه‌های زیر سدها چه کمکی در بهره‌وری آب دارد؟ او با اشاره به سطح زیر کشت که حدود 12 هزار هکتار است و 60 میلیون تن محصول زراعی تولید می‌شود، گفت: 80 درصد تولید بخش زراعی گندم، جو، برنج، و انواع حبوبات است و 2.5 میلیون هکتار محصولات باغی داریم که میانگین سرانه تولید باغی در دنیا حدود 80 کیلوگرم و در ایران حدود 200 کیلوگرم است. یکی از شاخص‌ها تولید محصول خشک است که از یک مترمکعب آب 1.5 کیلو است یا افزایش سهم ارزش‌افزوده محصول کشاورزی در GDP هم 7 تا 9 درصد است.
بعد از آن محمدحسین شریعتمدار، رییس مرکز ملی مطالعات آب و کشاورزی اتاق ایران گفت: در بخش ضایعات 30 درصد محصولات کشاورزی، اگر معادل آبی آن را محاسبه کنیم، حدود 13 درصد آبی مصرفی خواهد بود. باید بهره‌وری در اولویت کارهای اقتصادی و اجتماعی کشور قرار گیرد، باید ذی‌مدخلان، سیاست‌گذاران و مصرف‌کننده‌ها همه به این حوزه توجه کنند تا با جلوگیری از ضایعات عوامل تولید، ظرفیت‌ها برای پیشرفت کشور آزاد شود.
از سال 1395 در کنفرانس اقتصاد آب که در زمان مهندس چیت‌چیان برگزار شد، به پیشنهاد ما کنفرانس آب دوسالانه شود و قرار شد در اتاق ایران برگزار شود. بعد از آن تقی شامخی، استاد بازنشسته دانشگاه تهران گفت: بهره‌وری در کشاورزی امری است که از دهه 40 مطرح بوده است و ترویج هم با بالا بردن بهره‌وری مطرح بود. آموزش، تکنولوژی و سامان‌دهی جزو مباحثی است که در این حوزه مهم است. ولی با توجه به تجربه سال‌های قبل، آموزش متناسب با دانش کشاورزان کار راحتی نیست. آموزش موثر برای کشاورز، جزییات زیایی دارد.
برای همین آموزش باید جمعی باشد، کشاورز و طیفی که با زمین مرتبط هستند در آن دخیل باشند و ما باید انتظار داشته باشیم برای ما تحول به وجود آورد. در این آموزش انتقال تکنولوژی جدید مهم است اما چه تکنولوژی با شرایط تولید و اقتصادی و درک مخاطب ما مرتبط است اهمیت دارد. این تکنولوژی باید با شرایط تاریخچه تولید، زمین و مصرف‌کننده مرتبط باشد و البته سازمان‌دهی هم مهم است. سازمان‌دهی بوروکراتیک بخش کشاورزی ما را در اختیار دارد و خود بروکراسی ضد بهره‌وری است.
بعد از آن عباس کشاورز، معاون مرکز ملی مطالعات آب و کشاورزی اتاق ایران گفت: از دهه 30 مدل همین بوده و محصولات و فرمول غذایی هم در همین ترکیب است. این الگو برای کشور ما پیامدهایی دارد. بهره‌وری رشد نکرده و قدرت رقابت را ازدست‌داده‌ایم و زمین‌ها فرسایش شدیدی دیده و درآمد کشاورزان کاهشی است و بدون افزایش درآمد، سرمایه‌گذاری برای توسعه ممکن نیست و دولت هم نمی‌تواند چنین هزینه‌هایی را تأمین کند. مصرف آب بر کشاورزی تحمیل‌شده است.
کشاورز گفت: سهم آب مصرفی کشاورزی ۶۰ میلیارد مترمکعب است، اما سطح زیر کشت محصولات دایم ما یعنی باغبانی و جنگل و از این قبیل از ۱.۹ میلیون هکتار به ۲.۵ میلیون هکتار رسیده است و چیزی معادل ۶۰۰ هزار هکتار افزایش داشته است. از طرفی بخش زراعت کشور که معمولاً هم به کم‌آبی مقاوم‌تر است ۱۰۰ هزار هکتار افزایش داشته است، درواقع یکی از دلایل کسری منابع آبی کشور همین توسعه‌های بخش کشاورزی است.
به‌گفته کشاورز، عملکرد محصولات دایمی ما در سال‌های ۷۹ تا ۸۲ رقمی معادل ۷.۵ میلیون تن بوده اما در سال‌های اخیر به ۸.۵ میلیون تن رسیده است، در همین حال تولید محصولات زراعی را از هشت میلیون تن به ۱۲ میلیون تن رسانده‌ایم. نمی‌گویم این رقم خوب است، اما در کشورهای پیشرفته توانسته‌اند عملکردشان را ۳.۵ تا ۴ درصد افزایش دهند. او ادامه داد: ما چقدر از آب پول درمی‌آوریم و این عدد در دنیا چقدر است؟ سطح کشت و برداشت ما در مقایسه با دیگر کشورها چه وضعیتی دارد و این در 24 سال چقدر بوده است؟ سطح دیمی و آبی چه تغییری کرده است؟ گروه زمین‌های آبی رشد بالایی داشته و فشار زیادی به منابع آبی آورده است و حدود 700 هزار هکتار به اراضی آبی اضافه‌شده است. الگوی کشت ما چگونه است و چقدر در مسیر بهره‌وری بوده است.
کشاورز تصریح کرد: دنیا آب را یک عنصر اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی و سیاسی تعریف می‌کند، یک مصداق سیاسی، آب مجازی است که دنیا بر سر آن توافق نکرده است، در بحث اقتصادی ما از ظرفیت‌های مصرفمان عبور کرده‌ایم و در ابعاد زیست‌محیطی و اجتماعی دو خلأ بزرگ، نگرش آبی ما است. کشاورزان با ابعاد مساله آب و مدیریت آب آشنا نیستند. اگر بتوانیم جامعه را در موضوع آب با خود همراه کنیم، بسیاری از مسائل حل می‌شود.
چنانکه شاهدیم در سایر نقاط دنیا ذی‌نفعان در مدیریت آب نقش مستقیم دارند، مثلاً در استرالیا مساله آب کاملاً خصوصی است، زمانی یک دریاچه در استرالیا خشک شد و دولت ناگزیر شد برای محیط‌زیست از حقابه‌داران آب بخرد. کشاورز تأکید کرد: باید مصرف آب کشاورزی ظرف مدت ۱۰ سال باید از ۷۱ میلیارد مترمکعب کنونی به زیر ۵۰ میلیارد مترمکعب برسد، اگر این امر محقق شود ما بر چالش آب فائق آمده‌ایم و به پایداری منابع آبی می‌رسیم، یعنی دوباره تالاب‌های کشور حقابه‌شان را دریافت می‌کنند، صنعت رونق می‌گیرد و مشکل آب شرب حل می‌شود. کشاورز افزود: در شرایطی که تولید یک کیلوگرم گوشت قرمز نیازمند مصرف یک تانکر ۱۲ تنی آب و یک کیلوگرم مرغ ۴ تن آب است، یقیناً به عنوان شهروندی که از وضعیت کمبود آب در کشور مطلع است، باید به سمت اصلاح الگوی مصرف آب حرکت کنیم.
در ادامه محمدحسین عمادی، نماینده دایم و سفیر سابق ایران در سازمان فائو با این پرسش که در مقایسه وضعیت موجود با وضعیت ایده‌آل، با توجه به واقعیت‌های شرایط حاضر و محدودیت‌ها چه باید بکنیم؟ ما کجا هستیم و چه محدودیت‌هایی داریم؟ در کشور بین بخش سنتی و صنعتی کشاورزی تفکیکی قائل هستیم یا خیر؟. چگونه باید بهره‌وری را از دنیای صنعت به کشاورزی بیاوریم و الگوی صنعتی در کشاورزی ایران چه جایگاهی دارد؟عمادی در ادامه از «اقتدار غذایی» به‌جای «خودکفایی» گفت: باید به اقتدار غذایی توجه کنیم تا در زمان خطر، به خاطر غذا امتیاز خاصی به دشمن ندهیم. مثلاً باید به این مساله توجه شود که کدام محصول در منطقه ما می‌تواند با توجه به آب‌وخاک و تنوع زیستی به اقتدار غذایی بینجامد؟ کدام بخش از کشاورزی سنتی، صنعتی و مدرن می‌تواند مورد توجه باشد؟
