پس‌لرزه‌های عضویت در بریکس
پس از عضویت در گروه اقتصادی اوراسیا و اجلاس شانگهای، حالا ایران گام مهم دیگری را در مسیر توسعه تعاملات جهانی خود برداشته و پس از دعوت رسمی، عضویت خود را در گروه بریکس نهایی کرده است، عضویتی که هرچند در گام نخست، جنبه سیاسی دارد و باید دید که در ماه‌های آینده از نظر اقتصادی چه مشکلی از مشکلات فعلی اقتصاد ایران حل خواهد کرد اما به نظر می‌رسد که لااقل بر روی کاغذ تداوم عضویت ایران در گروه‌های بین‌المللی یک ایده را پر رنگ می‌کند و آن، این است که ایده ایزوله و گوشه گیر کردن اقتصاد ایران که در چارچوب تحریم‌های امریکا دنبال می‌شد، موفقیت آمیز نبوده است.
هرچند در ماه‌های گذشته، ایران همچنان با چالش فروش نفت و دسترسی به منابع حاصل از آن مواجه بوده و تحریم‌ها، امکان دسترسی اقتصاد ایران به بخش‌های مختلفی از تجارت جهانی را عملا از بین برده است اما آمارهایی که در ماه‌های گذشته منتشر شده نشان از آن دارد که هم فروش نفت ایران افزایش یافته، هم رقم تجارت کشور رشد داشته و هم نرخ ارز به عنوان یکی از شاخص‌های اصلی اقتصادی کشور، ثباتی نسبی را در ماه‌های اخیر تجربه کرده است. در چنین شرایطی، ایران و امریکا به توافقی برای آزادی زندانیان به شرط فعال شدن دسترسی ایران به منابع بلوکه شده خود امضا کرده‌اند که برخی منابع در روزهای اخیر از این می‌گویند که در گام بعدی می‌تواند به کاهش محدودیت فروش نفت ایران نیز منجر شود.
به این ترتیب در شرایطی که دولت بایدن باید خود برای انتخابات سال 2024 امریکا آماده کند، باید به این سوال مهم نیز پاسخ دهد که بناست با ایران در سطح جهانی چه کند؟ تحت تاثیر این شرایط، حالا نشریات مطرح جهانی، تحلیل‌های جدیدی از موقعیت جهانی ایران منتشر کرده و حتی از این می‌گویند که ایران می‌تواند در سطح بین‌المللی امریکا را به چالش بکشد. روزنامه امریکایی نیویورک تایمز در جدیدترین تحلیل خود به‌طور جدی این فرضیه را بررسی کرده است. روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارش خود به دعوت بریکس از ایران برای پیوستن به این گروه بین‌المللی اشاره و آن را غافلگیر‌کننده توصیف کرد و نوشت: بریکس، گروهی متشکل از اقتصادهای نوظهور است که قصد دارند به عنوان وزنه تعادلی برای تسلط غرب بر نظم جهانی عمل کنند.
پس از دعوت ایران برای پیوستن به این بلوک، مقامات این کشور بلافاصله اعلام پیروزی کردند و با اشاره به این دستاورد تاریخی کشورشان از پتانسیل آن به عنوان یک شریک تجاری و به عنوان یک برهم زننده ایدئولوژیک هژمونی غرب صحبت کردند. نیویورک تایمز ادامه داد، تحلیلگران می‌گویند که این، یک پیروزی سیاسی برای جمهوری اسلامی است و مزیت اصلی پیوستن به این گروه اثبات این است که تهران دوستان قدرتمندی دارد. این امر می‌تواند به آن اهرمی در هر گونه مذاکره با ایالات متحده در آینده بدهد. این روزنامه امریکایی همچنین نوشت: ایران یکی از شش کشوری است که در نشست روز پنجشنبه سران کشورهای عضو بریکس در آفریقای جنوبی از آنها دعوت شد تا به این گروه بپیوندند. بقیه کشورها آرژانتین، مصر، اتیوپی، عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند که به برزیل، روسیه، هند، چین و آفریقای جنوبی ملحق خواهند شد. بریکس (BRICS) مخفف اسامی این پنج کشور است که به عنوان نام این گروه در نظر گرفته شد.
دعوت از این شش کشور نشان‌دهنده هیچ‌گونه انسجام سیاسی نیست، مگر اینکه تاکید‌کننده تمایل آنها به تغییر شکل سیستم مالی و حاکمیت جهانی کنونی به سیستمی که متنوع‌تر و کمتر تابع سیاست امریکا و قدرت دلار باشد. قرار گرفتن ایران در فهرست مدعوین نیز در حالی صورت می‌گیرد که ژئوپلیتیک خاورمیانه به‌طور فزاینده‌ای در حال پیچیده شدن است و در حال حاضر برخی از متحدان ایالات متحده در منطقه از شراکت خود با واشنگتن انتقاد می‌کنند. هم عربستان سعودی و هم امارات متحده عربی در موضوعاتی مانند تولید نفت، جنگ در اوکراین و روابط خود با ایران و سوریه به‌طور و به گسترش راه خود را (جدا از رویکرد امریکا) در پیش گرفته‌اند. به نوشته نیویورک تایمز، دعوت از ایران برای پیوستن به بریکس نقطه اوج ماه‌ها فعالیت دیپلماتیک تهران است که دومین ذخایر گازی جهان پس از روسیه و یک چهارم ذخایر نفتی خاورمیانه را دارد و یک بازیگر قدرتمند و رقیب عربستان سعودی به شمار می‌آید.
ایران در زمستان گذشته روابط دیپلماتیک خود را با عربستان سعودی پس از سال‌ها اختلاف بین دو کشور در توافقی با میانجی‌گری چین از سر گرفت. سپس به سازمان همکاری شانگهای، یک گروه منطقه‌ای به رهبری چین پیوست. به یک توافق برای مبادله زندانیان با ایالات متحده دست یافت که بر اساس آن به شش میلیارد دلار از وجوه مسدود شده‌اش در کره جنوبی دسترسی یافت که به گفته برخی رسانه‌ها، بخشی از توافقی غیررسمی با ایالات متحده با هدف کاهش تنش‌ها میان دو کشور است.
هنری روم، تحلیلگر ارشد اندیشکده امریکایی «موسسه واشنگتن برای سیاست شرق نزدیک» در این باره گفت: وقتی همه اینها را کنار هم می‌گذارید، از منظری وسیع‌تر، ایران مطمئناً دیگر منزوی نیست. برای ایران چرخش به سمت شرق تاحدودی ناشی از تصمیم دونالد ترامپ، رییس‌جمهور پیشین امریکا برای خروج یک‌جانبه از توافق هسته‌ای با ایران، موسوم به برجام در سال ۲۰۱۸ است که در دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما در سال ۲۰۱۵ میان ایران و قدرت‌های جهانی به دست آمد. پس از آن، دولت ایران به این نتیجه رسید که دیگر نمی‌تواند به غرب اعتماد و برای توسعه اقتصادی به آن تکیه کند و با تغییر سیاست، به روسیه و چین نزدیک شد.
این کشور همچنین برنامه هسته‌ای خود را به سطوحی فراتر از آنچه در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) توافق شده بود، گسترش داد. ایران و چین در سال ۲۰۲۱ نیز یک توافقنامه اقتصادی و امنیتی گسترده امضا کردند که بر اساس آن چین موافقت کرد در ازای عرضه مداوم نفت ایران با تخفیف، در این کشور سرمایه‌گذاری کند که به ایران از نظر اقتصادی کمک کرده است. موسسات ارایه‌دهنده اطلاعات کالایی در ماه ژوئن اعلام کردند که ایران حدود 1.6 میلیون بشکه در روز می‌فروشد - حجمی که آخرین بار در سال 2018، زمانی که توافق هسته‌ای هنوز پابرجا بود - مشاهده شد که چین نیز مشتری اصلی آن است. سپس ایران و روسیه روابط و همکاری‌های خود، به‌ویژه در زمینه دفاعی و نظامی را تقویت کردند.
ایران همچنین اقتصاد خود را از نفت دور کرده و تجارت غیر نفتی خود را با سایر کشورها افزایش داد. بر اساس گزارش‌های خبری ایران به نقل از اطلاعات رسمی گمرک، به عنوان مثال، تجارت غیر نفتی ایران با پنج عضو گروه بریکس در سال مالی 23-۲۰۲۲ با ۱۴ درصد افزایش به ۳۸.۴۳ میلیارد دلار رسیده است. به گفته کارشناسان، این موفقیت‌ها در عرصه سیاست خارجی به ایران اهرمی در برابر امریکا می‌دهد. ایران می‌تواند بگوید که ایالات متحده نتوانسته آن را از نظر سیاسی منزوی کند و آن را از نظر اقتصادی شکست دهد. در نتیجه با اعتماد به نفس وارد مذاکره جدید شود و امریکایی‌ها را به چالش بکشد.
البته نیویورک تایمز تنها نشریه‌ای نیست که به این مساله پرداخته و خبرگزاری دویچه وله در گزارشی به بررسی دیدگاه رسانه‌ها و مقامات اروپایی و امریکایی درباره پیوستن ایران و کشورهای دیگری از خاورمیانه، امریکای جنوبی و آفریقا به ائتلاف بریکس پرداخته است. در پی گسترش اعضای ائتلاف بریکس با تایید عضویت کامل کشورهایی از جمله ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر، اتیوپی و آرژانتین، خبرگزاری دویچه وله در گزارشی درباره واکنش غرب به این رخداد نوشت: شاید امریکا واقعا نمی‌خواهد برنامه‌های بریکس را تهدیدی جدی بداند.
شاید هم کم اهمیت جلوه دادن قصد این گروه برای اضافه کردن ایران، عربستان سعودی، امارات متحده عربی، مصر، اتیوپی و آرژانتین صرفا یک راهبرد سیاسی است. در هر صورت، جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی کاخ سفید گفت که ائتلاف بریکس رقیبی ژئوپلیتیکی برای امریکا محسوب نمی‌شود، چراکه منافعشان بسیار متفاوت است. دویچه وله ادامه داد: کاخ سفید به وضوح سعی دارد که اوضاع را بدتر نکند. هیچ کسی این ابتکار را حمله‌ای مستقیم به حاکمیت جهانی امریکا تلقی نکرده است.
یک سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا گفت که امریکا به منظور حفظ صلح و امنیت جهانی «به کار کردن با شرکا و متحدانش در مجامع دوجانبه، منطقه‌ای و چندجانبه ادامه خواهد داد. امریکا تصریح می‌کند که کشورها خودشان شرکا و گروه‌هایی را برمی‌گزینند که با آنها همکاری می‌کنند.» در عوض، واشنگتن به دنبال تمرکز بر روی هجدهمین نشست کشورهای جی۲۰ است که دو هفته دیگر در دهلی نو برگزار خواهد شد. پنج کشور عضو بریکس و اعضای جدید بالقوه آن، یعنی آرژانتین و عربستان سعودی نیز در آن حضور خواهند یافت، اما برای امارات متحده عربی، مصر یا اتیوپی از این قرار نخواهد بود. مهم‌تر از همه، ایران که دشمن اصلی امریکا است در آن حضور نخواهد داشت.
کاخ سفید اظهار کرد که کشورهای غربی به دنبال «نتایج مقتدرانه‌ای» از نشست دهلی نو هستند که نقش جی۲۰ را به عنوان «عالی‌ترین مجمع همکاری اقتصادی» نشان دهد. بسیاری از کشورهای غربی درباره امکان اینکه بریکس به یک کانون جدید قدرت تبدیل شود، موضع محتاطانه‌ای دارند. تنها برخی پایگاه‌های رسانه‌ای جرات اظهارنظر صریح در این باره را داشته و مطالبی را بیان کرده‌اند که بسیاری از دولت‌ها ممکن است پشت درهای بسته آن را اظهار کنند. دویچه وله
همچنین در این گزارش به واکنش آلمان نسبت به این تصمیم گروه بریکس اشاره کرده و نوشت: خط مشی‌ای که آنالنا بربوک، وزیر امور خارجه آلمان در پیش گرفته است، این است که این موضوع مشکل بغرنجی نیست و این کاملا حق مشروع کشورهاست که در جهان امروز در جاهای مختلفی به دنبال ملحق شدن به ائتلاف‌ها باشند. بربوک گفت، «در چنین برهه‌ای، هر کشوری در جهان بر اهمیت همکاری و شراکت واقف است.
هر کشوری باید از خود بپرسد که کدام شراکت بیشتر در راستای ارزش‌ها و منافع آن است؟ کدام یک در بلندمدت سود بیشتری به آن می‌رساند؟» موضع آلمان، به وضوح، بیشتر کردن دعوت‌ها، خون سرد نشان دادن خود و تاکید بر این است که در برلین، درها همیشه به روی اعضای جدید بریکس باز است. بربوک اشاره کرد که آلمان همین حالا هم با تمامی این کشورها، به جز ایران، کانال ارتباطی دارد. وزیر امور خارجه آلمان موضعی قوی و حمایت‌گرانه‌ای درباره همکاری با اعضای جدید این گروه داشت که اقتصادهای مهم، جدید و نوظهوری محسوب می‌شوند.
همچنین یک پایگاه خبری- تحلیلی در گزارشی با بیان اینکه «ایران بریکس را فرصتی برای تضعیف نفوذ امریکا در عرصه جهانی می‌بیند» تاکید کرد: رییسی همزمان با جشن عضویت ایران در بریکس، دستور کار ضد امریکایی را پیش می‌برد. به گزارش المانیتور، ایران مدت‌هاست که به دلیل تحریم‌های امریکا برای حذف دلار از معاملات خود و دریافت درآمد حاصل از صادرات نفت تلاش می‌کند. به همین منظور، عضویت در بریکس اخیراً یکی از ماموریت‌های کلیدی وزارت خارجه ایران از طریق دیپلمات‌هایی بوده است که برای تسریع پیوستن تهران مذاکره کرده‌اند. رییس‌جمهوری ایران در ادامه سخنان خود در نشست بریکس تاکید کرد که عضویت ایران با منافعی تاریخی همراه خواهد بود.
به نظر می‌آید که برای تهران، بریکس می‌تواند نظم اقتصادی متعارف در جهان را به چالش بکشد و آن را فرصتی برای تضعیف نفوذ امریکا در صحنه جهانی می‌داند. این پایگاه خبری در ادامه به دیدارهای ابراهیم رییسی با سران چین، برزیل و هند در حاشیه نشست بریکس در ژوهانسبورگ اشاره و خاطرنشان کرد: بنابراین، ابراهیم رییسی از برگزاری این نشست برای گفت‌وگو با رهبران همفکر با این ایده استفاده کرد. وی در ملاقات با شی جین‌پینگ، رییس‌جمهور چین گفت با اضافه شدن تهران به گروه، بریکس توانایی بیشتری در مقابله با «یکجانبه‌گرایی امریکایی» خواهد داشت.
شبکه خبری الجزیره با اشاره به نشست روز پنجشنبه سران کشورهای عضو بریکس که در آفریقای جنوبی برگزار شد و دعوت از ایران، عربستان، امارات متحده عربی و مصر برای پیوستن به بریکس تاکید کرد که هر چهار کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند و این، نشان‌دهنده تمایل این گروه برای برابر کردن زمین بازی جهانی است. الجزیره تصریح کرد: در عصر ظهور چندقطبی اقدام گروه بریکس برای گسترش عضویت خود، با توجه به اینکه منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) از یک نظم جهانی در حال تغییر مستثنی نیست، چندان عجیب به شمار نمی‌آید.
در این میان، ایران با توجه به روابط خود با بسیاری از کشورهای غربی از فرصت دعوت بریکس استفاده و استدلال می‌کند که نظم بین‌المللی تحت رهبری ایالات متحده در حال فروپاشی است. ایران، تاکنون نیز از تلاش‌های بریکس برای دور شدن از وابستگی به دلار امریکا که بر اقتصاد جهانی تسلط دارد، استقبال و حمایت کرده است. به گفته میشل گریس، بنابراین، ورود ایران به بریکس نشان‌دهنده رویه گسترده‌تر این کشور برای تقویت روابط اقتصادی و نظامی خود با قدرت‌های غیر غربی است.
ایران به دنبال شرکای اقتصادی بیشتر در هر جایی است که بتواند آنها را بیابد. سامی حمدی همچنین تاکید کرد که پیوستن ایران در کنار امارات متحده عربی و عربستان سعودی به بریکس پیامدهای بزرگی بر تجارت و سیاست نفتی خواهد داشت، زیرا همه آنها تولیدکنندگان بزرگ نفت هستند. با این اوصاف، بریکس به بلوکی تبدیل شده است که تأثیر بالقوه و قابل توجهی بر بازار جهانی نفت و مکانیسم‌های مالی تجارت نفت دارد. این کارشناس تصریح کرد: اگرچه ایران، عربستان و امارات متحده عربی اختلافاتی با یکدیگر دارند، مدت‌هاست که اختلافات جمعی را به عنوان اعضای اوپک کنار گذاشته‌اند و بنابراین می‌توانند در بریکس نیز همین کار را انجام دهند.
با در کنار هم قرار دادن این گزارش‌ها و تحلیل‌ها، به نظر می‌رسد که لااقل در سطح رسانه‌های بزرگ این ایده به وجود آمده که توقع چند سال قبل امریکا مبنی بر زمین گیر کردن اقتصاد امریکا با تحریم‌های تازه راه به جایی نبرده و ایران توانسته کار خود را برای گسترش فعالیت در حوزه جهانی دنبال کند. البته این اقدامات فعلا بر روی کاغذ است و بسیاری از تحلیلگران معتقدند که تا زمانی که تحریم‌ها باقی مانده‌اند، امکان استفاده از تمام ظرفیت‌های موجود در در توافقاتی مانند بریکس وجود نخواهد داشت.
