چالش زنان در بازار کار فناوری اطلاعات
سهم زنان از بازار کار بسیار کمتر از مردان است. این وضعیت در بازار فناوری اطلاعات بدتر هم می‌شود و بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی مراکز دولتی و خصوصی، زنان تنها ۱۶ درصد از سهم بازار کار این حوزه را در اختیار دارند. این عدد نه تنها نسبت به متوسط جهانی که حتی از برخی کشورهای همسایه نیز کمتر است.
با وجود اینکه زنان نیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و از ظرفیت‌های بالقوه‌ای برای افزایش جمعیت فعال اقتصادی برخوردار هستند اما همچنان نتوانسته‌اند به سهم متناسبی در اقتصاد ملی به ویژه در حوزه فناوری دست پیدا کنند. صنایع تولیدی جای فناوری اطلاعات و خدمات اینترنتی را به عنوان پراستخدام‌ترین صنایع کشور گرفت و زنان فقط ۱۶ درصد از این بازار را در اختیار دارند.
بر اساس گزارش ایران‌تلنت در سال ۱۴۰۱، زنان فقط ۱۶ درصد از بازار کار فناوری اطلاعات، شبکه و انفورماتیک را در اختیار دارند و در بخش برنامه‌نویسی و توسعه نرم‌افزار نرخ مشارکت‌شان ۲۳ درصد است. البته طبق گزارش مرکز توسعه تجارت در سال ۱۴۰۱، خانم‌ها ۱۶ درصد و آقایان ۸۴ درصد از صاحبان واحدهای تجارت الکترونیکی را تشکیل می‌دهند. از سویی دیگر ۲۲ درصد از متقاضیان دریافت اینماد در سال گذشته نیز خانم‌ها بوده‌اند. بر اساس گزارش سازمان ملل که در مارس ۲۰۲۳ منتشر شده، تنها ۳۵ درصد از زنان در حوزه‌های تکنولوژی، مهندسی و ریاضیات تحصیل می‌کنند، یک‌سوم از مشاغل تکنولوژی را زنان بر عهده می‌گیرند و ۲۲ درصد از مشاغل مربوط به حوزه هوش مصنوعی متعلق به زنان است.
بنا بر اخبار منتشرشده، در عربستان سعودی مشارکت اقتصادی زنان به ۳۶ درصد رسید که از هدف ۳۰ درصدی تعیین‌شده در دستور کار اصلاحی چشم‌انداز عربستان سعودی ۲۰۳۰ فراتر رفت. فناوری اطلاعات اگرچه برای خانم‌ها جذاب است اما میزان اشتغال آنها کمتر از میزانی است که انتظار می‌رفت. کارشناسان دلایل متعددی برای این امر بازگو می‌کنند، از مهاجرت نیرو و قواعد نانوشته تا تنوع مشاغلی که خانم‌ها می‌توانند در آنها مشغول به کار شوند.
آمار زنان کارآفرین افزایش یافته است
در این زمینه کتایون سپهری، عضو هیات‌مدیره انجمن زنان کارآفرین، به پیوست گفت: آماری که در مورد میزان دریافت اینماد عنوان شده با آمار زنان شاغل در حوزه فناوری اطلاعات که مرکز توسعه تجارت الکترونیک منتشر کرده متفاوت بوده و نشان از افزایش تعداد زنان کارآفرین نسبت به سال‌های گذشته دارد.
او افزود: بر اساس آمارهای جهانی ۱۰ درصد از مردم دنیا کارآفرین هستند و از این ۱۰ درصد نیز تنها ۱۰ درصد را زنان تشکیل می‌دهند. البته این آمار متوسط کارآفرینان در کل دنیاست. مثلاً در عمان ۳۵ درصد از کارآفرینان خانم هستند. در زمان دولت خاتمی، ۱۰.۶ درصد و در دوران احمدی‌نژاد، ۷.۹ درصد از کارآفرینان خانم‌ها بوده‌اند. به‌طور کلی ۱۰ درصد از کارآفرینان کشور زن هستند.
بنابراین آمار اشتغال به کار زنان نسبت به سال‌های گذشته افزایش داشته است. سپهری درباره اختلاف چشمگیر اشتغال زنان در حوزه فناوری اطلاعات نسبت به آقایان گفت: بسیاری از خانم‌ها ترجیح می‌دهند در مشاغل دولتی مشغول به کار شوند. این روزها استخدام دولتی زنان بسیار افزایش یافته است. خانم‌ها نیز آب‌باریکه دولتی را به کارهای خصوصی ترجیح می‌دهند.
او افزود: از سویی دیگر تنوع مشاغلی که خانم‌ها می‌توانند در آنها مشغول به کار شوند، به‌شدت افزایش یافته است. خانم‌های بیشتری فروشنده، گارسن، رسپشن هستند و در بسیاری از مشاغلی که تاکنون زن‌ها وارد نمی‌شدند، اکنون به‌راحتی استخدام می‌شوند و به فعالیت می‌پردازند. همین امر گرایش خانم‌ها را به فناوری اطلاعات کاهش داده است. مثلاً خانم‌های بیشتری این روزها در حوزه خبرنگاری فعالیت می‌کنند. به‌طور کلی مشاغل جدید برای خانم‌ها جذابیت ایجاد می‌کند.
مهاجرت کاری زنان
سپهری گفت: دلیل دیگر مهاجرت زنان متخصص فناوری است. متخصصان فناوری اطلاعات راحت‌تر از دیگر مشاغل می‌توانند ویزای کاری دریافت کنند و در دیگر کشورها پیشنهاد کاری بیشتری دریافت می‌کنند. در نتیجه بیشتر خانم‌های متخصص فناوری اطلاعات از کشور مهاجرت کرده‌اند چراکه آمار اشتغال زنان در حوزه فناوری اطلاعات در سال‌های گذشته بیشتر بوده است. مدیر شتاب‌دهنده منش تاکید کرد: بسیاری از خانم‌ها در حوزه UI/UX، تولید محتوا و دیجیتال مارکتینگ فعالیت می‌کنند که جزو حوزه فناوری اطلاعات محسوب نمی‌شود.
بسیاری دیگر نیز به دورکاری می‌پردازند یا فریلنسری فعالیت می‌کنند که احتمالاً به دلیل داشتن بیمه خویش‌فرما یا عدم صدور بیمه از سوی کارفرما، جزو آمار محسوب نمی‌شوند. او دلیل اینکه خانم‌ها بیشتر مدیران میان‌رده هستند و کمتر در رده‌های بالای سازمانی فعالیت می‌کنند را این‌طور توضیح داد: شکاف جنسیتی در این باره همواره وجود داشته است. یک دلیلش اعتمادبه‌نفس کمتر خانم‌ها نسبت به آقایان است.
دلیل دیگر به خاطر وظایف خانم‌ها در قبال خانواده و فرزندان‌شان است. او درباره اختلاف حقوق خانم‌ها با آقایان گفت: در فرهنگ ما اینگونه رواج یافته که آقایان نان‌آور خانواده هستند و به همین دلیل باید بیشتر حقوق بگیرند. حتی خود خانم‌ها نیز چنین تفکری دارند. در صورتی که زنان سرپرست خانوار در ایران فراوان‌اند. بر اساس مفهوم کار شایسته که سازمان بین‌المللی کار ارایه کرده، حقوق و دستمزد شایسته به کارمندان بر اساس کار باید میان زنان و مردان برابر باشد اما این اتفاق نمی‌افتد.
فیلترینگ و حذف زنان از فناوری
مینا کامران، از فعالان حوزه فناوری اطلاعات اظهار کرد: زنان روستایی بعد از فیلتر شدن شبکه‌های اجتماعی میزان مشارکت‌شان در حوزه اقتصاد دیجیتال و اینترنت به طرز چشمگیری کاهش یافت. چراکه بیشتر زنان روستایی در اینستاگرام به فروش محصولات خود می‌پرداختند و اکنون به آن دسترسی ندارند. او افزود: یکی از دلایل کاهش مشارکت زنان روستایی، عدم دسترسی به فیلترشکن و وی‌پی‌ان است.
از همین رو تنها امکان فعالیت در پیام‌رسان‌های داخلی را دارند. اگرچه زنان روستایی موبایل هوشمند در اختیار دارند اما نمی‌توانند از شبکه‌های اجتماعی فیلترشده استفاده کنند. مونا ناصری، یکی از برگزارکنندگان دوره‌های مدیریت محصول، نیز توضیح داد: دوره قبل بیش از ۵۰ درصد دانش‌پژوهان و شرکت‌کنندگان در دوره‌های آموزشی را زنان تشکیل می‌دادند و در این دوره تعداد زنان حتی بیشتر هم شده است.
دردسرهای ساعت کاری شناور حوزه فناوری
عاطفه هاشمی، مدیر یکی از استارت‌آپ‌های فناوری بیان کرد: بسیاری از خانم‌هایی که در حوزه فناوری اطلاعات و فروش اینترنتی فعالیت می‌کنند ترجیح می‌دهند وارد روند الکترونیکی نشوند و اینماد را به دلیل دردسرهایش اخذ نکنند. او افزود: از سویی دیگر زنان مستعد و مدیر، معمولاً مسوولیت‌های بسیاری در زندگی دارند و مدیریت خانه و زندگی را نیز بر عهده دارند.
هاشمی گفت: مشکل دیگر نیز ساعت‌های کاری است. در تهران ممکن است خانم‌ها تا دیروقت سر کار باشند اما در شهرستان‌ها محدودیت‌هایی وجود دارد و خانم‌ها نمی‌توانند تا دیروقت سر کار باشند. مسوولیت‌های بچه‌داری، حضور در جلسه اولیا و مربیان و رسیدگی به درس‌های فرزندان نیز بر عهده زنان است. اگرچه خانم‌ها در هزینه‌ها مشارکت می‌کنند اما برای میزان فعالیت‌شان سقفی وجود دارد. فرهنگ جامعه این است که زن باید ۸ شب خانه باشد. او ادامه داد: در حوزه فناوری اطلاعات نیز جابه‌جا کردن کامپیوتر و وسایل سنگین برای زنان دشوار است. از سویی دیگر کارمندان مانیتورینگ مانند آتش‌نشان‌ها هستند.
اگر سرور نیمه‌شب هم قطع شود، کارمندان مانیتورینگ باید در محل کار حضور یابند و مشکل را رفع کنند. به عنوان مثال یک هفته سیستم‌‌های وزارت بهداشت قطع بود و شبکه بهداشت به‌طور کلی قطع شده بود، کارمندان فناوری باید به این مشکلات شبانه‌روزی رسیدگی کنند تا مشکل رفع شود و این برای خانم‌ها شدنی نیست. هاشمی در پایان گفت: در معاونت زیرساخت هیچ خانمی در حوزه مانیتورینگ فعالیت نمی‌کند چراکه حتی اگر نیمه‌شب هم مشکلی پیش بیاید، کارمند باید در محل کار حضور یابد و این امر برای خانم‌ها دشوار است. از سویی دیگر فعالیت‌هایی مثل برنامه‌نویسی برای آقایان که تک‌بعدی هستند و تمرکز بیشتری دارند راحت‌تر است تا خانم‌ها که چندبعدی‌اند و همزمان به چند کار مختلف رسیدگی می‌کنند.
