از تضاد منافع صنایع تا ضعف ساختاری اقتصاد ایران
آمادگی ایران برای همکاری با بورس‌های کالایی جهان
گروه بورس علی رمضانیان
در همه کشورها بازار کالاهای پایه در بخش‌های مختلف صنعتی، پتروشیمی و کشاورزی با مشکلات ساختاری روبه‌رو هستند و دولت‌ها برای از بین بردن محدودیت‌های بازار‌ها اقدام به تشکیل بورس کالا کرده‌اند تا با استفاده از مکانیسم‌های جدید، عرضه و تقاضا در داخل کشور به دور از مشکلات انجام شود. از اهداف تشکیل بورس کالا در ایران نیز جلوگیری از نوسانات کاذب قیمت محصولات ناشی از ارتباط نامشخص و نامناسب میان عرضه و تقاضا، امکان مدیریت ریسک و محافظت از نوسانات آتی قیمت، وجود یک نظام قیمت‌گذاری شفاف بر پایه تعادل میان عرضه و تقاضا و نیاز بازار، وجود سیستم اجرایی و ناظر بر حسن انجام تعهدات طرفین معامله، ایجاد سیستم جمع‌آوری، پردازش و تحلیل اطلاعات و آمار تولید، واردات، صادرات و مصرف در جهت اطلاع‌رسانی به بازار و تصمیم‌گیری مطلوب و هماهنگی میان بخش‌های تولیدی و بازرگانی در زمینه واردات، صادرات و بازار مصرف اعلام شد اما بازار ایران همچنان از ضعف‌هایی رنج می‌برد که نیاز است با رفع آن بازار منسجم‌تر داشته باشیم ضعف‌هایی که برون سازمانی و مربوط به ساختار اقتصادی کشور است و با رفع آن می‌توان بازاری در سطح جهانی راه انداخت. سلطانی‌نژاد معتقد است: یکی از ضعف‌های بازار ایران این است که صنعت‌ها و کالاها هج نشده‌اند، یعنی پوشـش خطـر در برابـر ریسک قیمت انجام نشده است در واقع بیشترین منافع هج برای تولیدکنندگان است. مساله دیگری که باید در این بازار عنوان کرد تعیین نهاده یک صنعت است اینکه در دنیا برای هر صنعتی یک نهاده وجود دارد و به واسطه آن نهاده هج صورت می‌گیرد. مثلا در بازار فولاد، شمش طلا نهاده آن تلقی می‌شود که در بورس لندن مورد استفاده است و در پتروشیمی، پی وی سی 65 یکی از نهاده‌های تولید است. ما اگر بتوانیم از این طریق تلاطمات قیمتی کالا را از بازار کاهش دهیم و تندی آن را از بین ببریم، با افزایش‌های ناگهانی و کاهش افسار گسیخته مواجه نخواهیم بود زیرا دغدغه اصلی بازار تلاطمات کنترل نشده است و با استفاده از تکنیک هج و تعیین نهاده بازار تعادل را به بازار بر می‌گردانیم. در ادامه بررسی وضعیت بورس کالا در گفت‌وگو با حامد سلطانی‌نژاد، مدیرعامل بورس کالا می‌آید:
کارگزاران و فعالان بازار در حوزه کشاورزی معتقدند که فعالیت در بورس کالای کشاورزی مورد اقبال فعالان این حوزه نیست و رغبتی برای ورود در این بازار ندارند دلیل این عدم رغبت چیست؟
_در خصوص بورس کالای کشاورزی باید شرایط زیادی را در نظر داشت و نباید این بازار را به‌صورت تک‌بعدی تحلیل کرد. برای بررسی این بازار و قیمت‌گذاری محصولات آن باید شرایط قبل از فروش از قبیل تولید را نیز در نظر گرفت. بخشی از مشکلات کشاورزی ایران ساختاری است به عنوان مثال در بسیاری از موارد زمین‌های کشاورزی در ایران دارای مقیاس کوچکی هستند. وقتی مقیاس واحد تولیدی کوچک باشد تولید‌کننده آن، به دنبال بازاریابی جدیدی نیست. از طرف دیگر درکشورهایی که ساختار کشاورزی مناسب و بزرگی دارند نوع نگاه به بخش کشاورزی تفاوت دارد و کشاورز دارای جایگاه خاصی در آن کشور است در کشوری مانند امریکا کشاورز شخص متمولی است در گذشته برخی از روسای جمهوری امریکا دارای پیشینه کشاورزی بودند. در بورس کالا نیز برای رفع مشکلات عرضه و تقاضا و تسهیل مبادلات کالای کشاورزی رینگ کشاورزی راه‌اندازی شد.
هم‌اکنون نیز برای رفع کمبود نقدینگی کشاورزان در بورس کالا استفاده از گواهی سپرده کالایی به عنوان ورقه بهادار در دستور کار قرار گرفته است. توجه داشته باشید که وقتی معامله‌گر می‌خواهد کالایی را معامله کنید وجود کالا برایش دارای اهمیت است در روش جدید، کشاورز حین تحویل کالا به انبار، قبض انبار یا گواهی سپرده را تحویل می‌گیرد. همواره کشاورز یا صاحب کالا این دغدغه را دارد که کالا را چگونه بفروشد زیرا حین فروش محصول با حجم عظیم عرضه مواجه می‌شود برای این قضیه طرح گواهی سپرده مطرح شد. این طرح بسیاری از مشکلات بخش کشاورزی را پوشش می‌دهد زیرا اولا کشاورز با عرضه زیاد روبه‌رو نمی‌شود و با همان قبض انبار می‌تواند کالا را معامله کند این قبض انبار یا همان گواهی سپرده نزد ثبت‌کننده بازار به عنوان دارایی ثبت می‌شود و قابلیت مبادله دارد حتی با این قبض انبار می‌تواند، تسهیلات دریافت کند در گذشته قبض انبار دارای بازاری برای انجام معاملات ثانویه نبود به همین دلیل اعتبار زیادی برای قبض انبارها قائل نبودند تا تسهیلات ارائه کنند، زیرا فروش کالا دغدغه اصلی صاحب کالا و بانک‌ها بود که آیا این محصول قابلیت نقدشوندگی دارد تا دریافت‌کننده تسهیلات بتواند از پس تعهدات خود برآید. اگر این گواهی سپرده وجود داشته باشد کشاورز، عرضه‌کننده کالا، کارخانه‌دار، پشتیبانی امور دام و حتی سرمایه‌گذاران غیرمرتبط بازار نیز می‌تواند در این بخش وارد شوند در واقع کسی که نقدینگی دارد، می‌تواند این محصول را خریداری کند و در آینده با نوسان بازار این کالا را واگذار کند به عنوان نمونه، سرمایه‌گذار می‌تواند در زمان عرضه ذرت وارد شده و اقدام به خرید کند و ماه‌های دیگر واگذار کند، از این طریق نقدینگی جدید وارد بازار خواهد شد زیرا یکی از مشکلات عمده بخش کشاورزی کمبود نقدینگی است البته محصولی می‌تواند در این بخش فعال شود که نوسان قیمتی داشته باشد و این نوسان در جایی ثبت شود تا صاحب نقدینگی رغبت کند در این بازار ورود کند.
آیا انبارهای موجود جوابگوی سطوح مختلف عرضه و تقاضا هستند؟
با توجه به اجرایی شدن آیین‌نامه ماده 33 قانون افزایش بهره‌وری بخش کشاورزی در استان‌های کرمانشاه و خوزستان، در کل باید گفت که در کشور انبارهای مکانیزه کم وجود دارد و شرکت بازرسی‌کننده انبار که طرف قرارداد با بورس کالاست با دستورالعمل ابلاغی به دنبال انبار مناسب است و با چک لیست موجود انبارهایی را در کرمانشاه مشخص کردند و در خوزستان نیز به دنبال انبار مناسب هستند. این انبارها دارای زیرساخت هستند ولی جوابگو همه محصولات بازار نیستند ولی بخش عمده‌یی از محصولات می‌تواند به این انبارها منتقل شود. ضمن اینکه هدف این است که اصلاح از طرف ما هم باشد اگر این بازار برای همه جذاب باشد بقیه انباردارها هم جذب این بازار می‌شوند و انبارهای خود را مکانیزه می‌کنند تا در اختیار بورس کالا قرار بگیرد اما اینکه زیرساخت‌هایی دارد یا نه در حال حاضر سخت‌گیری زیادی نداریم و سعی شده است که حداقل‌ها را داشته باشد.
آیا همه کالاهای کشاورزی قابلیت عرضه در بورس کالا را دارند؟
برخی از کالاهای کشاورزی دارای شرایط عرضه در بورس کالا نیستند معمولا کالاهایی که عرضه و تقاضای زیادی دارند و نوسان قیمتی هم دارند در بورس شرایط خوبی دارند به عنوان مثال کنجاله سویا در ایران و جهان پرمصرف بوده و بین دامداران زیاد معامله می‌شود همین‌طور ذرت و گندم دارای شرایط خوبی هستند در واقع این کالاها از پرمصرف‌ترین‌های جهان است که خیلی مورد معامله قرار می‌گیرد.
یکی از مسائل مهم در بورس کالا تضاد منافع فعالان بازار با بورس کالاست و مهم‌ترین حوزه دراین بین پتروشیمی است، اغلب کارشناسان معتقدند که فعالان پتروشیمی خارج از بورس کالا به دلیل تضاد منافع مانع رشد بورس هستند، این تضاد منافع در کجاست؟
در حوزه‌های مختلف ممکن است این تضاد منافع به وجود بیاید در کشاورزی هم این مساله است اما در بخش پتروشیمی جدی‌تر است. در حوزه پتروشیمی مسائل دارای پیچیدگی‌های خاصی هستند یکی از این مسائل زمان‌بندی معامله است. معامله‌گران مایلند محصول در سریع‌ترین زمان مورد تبادل قرار گیرد علاوه بر این باید در تعاملات شرکت بالادستی به عنوان فروشنده و پایین‌دستی به عنوان خریدار انعطاف داشته باشد. آنها مدعی هستند که شکل فروش و روش قیمت‌گذاری محصول باید متنوع باشد. همه این مسائل مورد تایید بورس کالاست و آمادگی داریم که مشکلات فیمابین حل شود. بورس کالا در این زمینه‌ها تاکنون انعطاف زیادی به خرج داده و این رویه را ادامه خواهد داد آنها خواستار عقد قراردادهای بلندمدت یا کوتاه‌مدت هستند، خواهان مشارکت در بخش تولید هستند، مایلند که کالای خود را پیش‌فروش کنند، حتی تقاضا دارند که به مشتری خود اعتبار بدهند یا بخشی از پول معامله را آینده دریافت کنند یا معاملات خرد داشته باشند بورس کالا طرحی را آماده کرد که می‌توانند تا 10 تن محصول خریدوفروش کنند همچنین درخواست کردند که قیمت براساس قیمت جهانی باشد که این کار نیز صورت گرفت.
همچنین متقاضی وجود بازار رقابتی شدند این خواسته نیز مورد بررسی قرار گرفت و براساس لیستی که وزارت صنعت معدن و تجارت معرفی کرد، افراد می‌توانند در این بازارحضور داشته باشند. در حقیقت براساس سایت بهین‌یاب این لیست تهیه شد.
معاملات سلف استاندارد در بورس کالا در چه مرحله‌یی قرار دارد؟
در بورس کالا طرح‌های جدیدی به اجرا گذشته شد تا معاملات به‌صورت سلف موازی انجام شود و بر این اساس کالایی که قرار است در سال آینده عرضه شود در بورس کالا یک سال زود‌تر با روش سلف موازی مورد معامله قرار گیرد. در این روش شخص کالا را با اسناد خریداری می‌کند و این ورقه را می‌تواند به فروش برساند و به‌صورت موازی حق مالکیت خودش را واگذار کند. این موضوع در کمیته فقهی مورد بحث قرار گرفته و تایید شد زیرا سلف به خودی خود قابل معامله نیست و زمانی که در ابتدای قرارداد این موارد قید شود مشکل شرعی نخواهد داشت در این صورت اجازه واگذاری به غیر صادر می‌شود با این روش مساله نقدینگی که دغدغه اصلی بازار ایران در حال حاضر است مرتفع خواهد شد و این روشی است برای تامین مالی بنگاه‌ها از طریق بورس کالا.
یکی از مشکلات مهم در معاملات بورس کالا زمان‌بر بودن معاملات و موضوع بروکراسی موجود است، در این زمینه چه راهکارهایی اندیشیده شده است؟
در حال اصلاح مقررات هستیم تا برای دریافت کد معاملاتی یا وصول کالا فرآیندها ساده شوند و از هیات‌مدیره اختیاراتی اخذ شده تا این زمانبندی‌ها را به حداقل برسانیم. به‌عنوان نمونه در حوزه بازار آتی برای ورود افراد به این بازار از آنها امتحان گرفته و امتحان تنها در تهران برگزار می‌شد. برای رفع این مساله طرحی اندیشیده شد تا در کارگزارهای شهرستان‌ها نیز این امتحان و مراحل دریافت کد معاملاتی انجام شود. بنابراین سعی داریم بروکراسی را به حداقل برسانیم.
راه‌اندازی بورس مسکن در چه مرحله‌یی قرار دارد؟
ورود بورس کالا در حوزه مسکن به معنی این نیست که در بورس کالا آپارتمان معامله خواهد شد علاوه بر این توجه داشته باشید که یکی از مشکلات بزرگ در این بخش موضوع پیش‌بینی در بازار مسکن است چون اطلاعات دقیق و شفافی در این حوزه وجود ندارد و ساختار فعلی مسکن این امکان را ندارد که پیش‌بینی ارائه کند تا ریسک معامله‌گران را پوشش دهد و پیش‌بینی‌های بازار مسکن براساس گمانه‌زنی‌هاست. درحالی که باید معامله‌گران بتوانند پیش‌بینی‌هایی داشته باشند تا درصد ریسک خود را کاهش دهند. ما راهکارهایی را در این خصوص ارائه کردیم مثلا تهیه اوراق بهادار، اوراق شاخص مسکن و راه‌های دیگری پیشنهاد شده است.
آیا این شفافیت اطلاعات و ارزیابی‌ها در بقیه حوزه‌های بورس کالا وجود دارد تا معامله‌گران ریسک خود را پوشش دهند؟
یکی از ضعف‌های بازار ایران این است که صنعت‌ها و کالاها هج نشده‌اند، یعنی پوشـش خطـر در برابـر ریسک قیمت انجام نشده است. درواقع بیشترین منافع هج برای تولیدکنندگان است. مساله دیگری که باید در این بازار عنوان کرد تعیین نهاده یک صنعت است اینکه در دنیا برای هر صنعتی یک نهاده وجود دارد و به‌واسطه آن نهاده هج صورت می‌گیرد. مثلا در بازار فولاد، شمش طلا نهاده آن تلقی می‌شود که در بورس لندن مورد استفاده است و در پتروشیمی، پی‌وی‌سی65 یکی از نهاده‌های تولید است. ما اگر بتوانیم از این طریق تلاطمات قیمتی کالا را از بازار کاهش دهیم و تندی آن را از بین ببریم، با افزایش‌های ناگهانی و کاهش افسار گسیخته مواجه نخواهیم بود زیرا دغدغه اصلی بازار تلاطمات کنترل نشده است و با استفاده از تکنیک هج و تعیین نهاده بازار تعادل را به بازار بر می‌گردانیم. اینکه شرکتی محصول خود را تا یک سال تعیین قیمت می‌کند و با قاطعیت به مشتریان خود اطمینان می‌دهد که تا پایان سال به همین قیمت خواهد بود به‌دلیل قانون هج کردن این اطمینان صورت می‌گیرد. درحالی که این امکان در بازارهای ایران وجود ندارد بخش مسکن یا ارز و حتی خودرو نیز در این محدوده می‌گنجد.
بورس ارز در چه مرحله‌یی قرار دارد؟
برای بورس ارز زیرساخت‌ها آماده است و قراردادها و اعلامیه عرضه‌ها مشخص شده‌اند زیرا تجربه قراردادهای مشتقه را داریم بنابراین نسبت به بقیه طرح‌ها برای اجرا پیشرفت بیشتری خواهیم داشت.
ادامه در صفحه 15
