ابزارهاي متنوعي در بازار سرمايه وجود دارد كه استفاده از هر يك از اين ابزارها مي‌تواند معاملات را رونق بخشد و شرايط سرمايه‌گذاري و كسب سود را براي سهامداران تغيير دهد. يكي از اين ابزارها اوراق قرضه يا اوراق بدهي است.
در اصل بازار بدهي يا بازار اوراق قرضه يكي از زيرمجموعه‌هاي بازارهاي مالي است كه در آن دولت‌ها و شركت‌ها با انتشار اوراقي به نام اوراق قرضه، سرمايه موردنياز براي فعاليت‌هاي جديد خود را از مردم قرض مي‌گيرند. اين اوراق نرخ بهره مشخصي دارند و سرمايه‌گذاران با خريد آنها، از مزاياي دريافت نرخ بهره برخوردار مي‌شوند و در پايان مدت سررسيد نيز مبلغ اصلي خود را دريافت مي‌كنند. بازار اوراق قرضه اغلب بانام‌هايي مثل بازار بدهي، بازار با درآمد ثابت و بازار اعتباري نيز شناخته مي‌شود. درنهايت مي‌توان گفت بازار بدهي نامي است كه به خريد اوليه اوراق قرضه و معاملات ثانويه موجود بر روي اين اوراق اطلاق مي‌شود.
در معناي ديگر اين اوراق يك نوع وام هستند كه وام‌دهنده و وام‌گيرنده به ترتيب خريداران و ناشرين اين اوراق هستند. دولت‌ها و شركت‌ها براي تأمين منابع مالي مورد نياز خود، با فروش اوراق بدهي به عامه مردم، از آنها وام مي‌گيرند. اوراق بدهي دولتي، اوراقي هستند كه دولت هر كشوري براي تأمين منابع مالي مورد نياز طرح‌ها و پروژه‌هاي خود يا تأمين كسري بودجه منتشر مي‌كند.
تاريخچه بازار بدهي
بازار بدهي يكي از زيرمجموعه‌هاي بازارهاي مالي (بازار سرمايه، بازار پول و بازار كالا) است كه در آن دولت‌ها و شركت‌ها با انتشار اوراقي به نام اوراق قرضه، سرمايه مورد نياز براي طرح‌ها و فعاليت‌هاي مورد نياز خود را از مردم قرض مي‌گيرند. اوراق قرضه داراي سررسيد و نرخ بهره مشخصي هستند و كساني كه اين اوراق را خريداري مي‌كنند علاوه بر دريافت نرخ بهره مي‌توانند در پايان سررسيد اوراق، اصل مبلغ خود را دريافت كنند.
اوراق قرضه تاريخچه معاملاتي طولاني‌تر نسبت به خريد و فروش سهام دارند. جالب است بدانيد كه از دوران باستان و حتي قبل از آن امكان انتقال قرض، به ديگران وجود داشت. دولت‌ها هم در قرون وسطي شروع به صدور اوراق بدهي براي تأمين هزينه‌هاي جنگ كردند. بانك انگلستان كه قديمي‌ترين بانك مركزي جهان است در قرن هفدهم تأسيس شد، اين بانك با صدور اوراق بدهي، منابع لازم براي بازسازي نيروي دريايي بريتانيا را در جنگ‌هاي آن زمان تأمين مي‌كرد. در ايالات متحده امريكا، اولين اوراق خزانه داري به منظور كمك به تأمين هزينه‌هاي نظامي در جنگ استقلال امريكا و همچنين جنگ جهاني اول صادر شد.
بازار اوراق بدهي شركتي هم قدمت زيادي دارد. شركت‌هاي قديمي مانند شركت هند شرقي و شركت ميسيسيپي قبل از صدور سهام، اوراق بدهي صادر كردند. اين اوراق به عنوان «تضمين» يا «وثيقه» صادر و به صورت دستي به دارنده اوراق بدهي اعطا مي‌شدند.
انواع بازار بدهي
بازار بدهي به دو بخش مختلف تقسيم مي‌شود: بازار اوليه و بازار ثانويه. در بازار اوليه، ناشران اوراق قرضه با خريداران آن به‌طور مستقيم معامله مي‌كنند و اوراق بدهي جديد به بازار عرضه مي‌شود.
در بازار ثانويه، اوراق بهاداري كه قبلاً در بازار اوليه فروخته شده را مي‌توان خريد و فروش كرد. سرمايه‌گذاران مي‌توانند اين اوراق را از طريق كارگزاران خريداري كنند. بنابراين با توجه به قيمت اوراق قرضه فروخته شده در بازار اوليه و همچنين ميزان عرضه و تقاضا در بازار ثانويه اين امكان وجود دارد قيمت‌ها در بازار ثانويه دستخوش تغيير شود. سرمايه‌گذاران مي‌توانند با افزايش ارزش اين اوراق، سود كنند و در صورت كاهش ارزش آنها، اوراق قرضه را بفروشند تا كمتر ضرر كنند. به دليل اينكه اوراق قرضه در بازار بورس مورد خريدوفروش قرار مي‌گيرند، شامل معاملات يك‌طرفه مي‌شوند يعني فقط در صورت افزايش قيمت يك دارايي، سرمايه‌گذاران مي‌توانند سود به دست آورند.
انواع اوراق بدهي
اوراق بدهي در يك دسته‌بندي كلي شامل سه دسته دولتي، شركتي و شهرداري هستند. همچنين در بورس اوراق بدهي به سه دسته اوراق خزانه اسلامي، اوراق مشاركت و صكوك تقسيم مي‌شوند.
اوراق يا اسناد خزانه اسلامي، اوراق بهاداري است كه دولت جمهوري اسلامي ايران براي تسويه بدهي‌هاي خود به پيمانكاران و طلبكاران غيردولتي واگذار مي‌نمايد. اين اوراق، بانام، داراي سررسيد مشخص و قيمت اسمي معين است.
اوراق مشاركت، اوراق بهادار با نام يا بي‌نامي است كه با قيمت و مدت معين و براي تأمين بخشي از منابع مالي مورد نياز طرح‌هاي مورد نظر دولت، شهرداري‌ها، شركت‌هاي بزرگ دولتي و خصوصي و تحت نظارت بانك مركزي جهت تأمين مالي آنها منتشرشده و بازپرداخت آن توسط دولت يا بانك‌ها تضمين مي‌شود. صكوك جمع كلمه صك و به معناي سند و سفته است. ابزارهاي مالي اسلامي يا همان صكوك، اوراق بهادار با ارزش مالي يكسان و قابل معامله در بازارهاي مالي هستند؛ همچنين شامل اوراق اجاره، مرابحه، استصناع، خريد دين، سلف استاندارد، مضاربه، منفعت، جعاله، مزارعه و مساقات مي‌شود.
ريسك اوراق
ريسك نكول و ريسك نقدشوندگي از جمله ريسك‌هايي است كه بايد درباره اين نوع از اوراق در نظر گرفته شود. ريسك نكول به معناي عدم توانايي ناشر به بازپرداخت اصل‌وفرع وام در زمان سررسيد اوراق است. زماني كه ناشر اوراق بدهي، دولت باشد، ريسك نكول وجود ندارد. ريسك نقدشوندگي به معناي اين است كه دارنده، نتواند به راحتي اوراق خود را در بازار بفروشد و به وجه نقد تبديل نمايد. زماني كه حجم معاملات اوراق كم باشد، ممكن است اين مشكل به وجود‌آيد.
دارنده اين اوراق، بستانكار شركت بوده و حق دريافت اصل مبلغ اسمي و بهره آن را در موعد مقرر دارد.دارنده اوراق بدهي، سهمي از مالكيت شركت نداشته و از سود پرداختي شركت به سهامداران نيز سهمي ندارد. و در تصميم‌گيري شركت، حق رأي ندارد.برخي از نمادهاي اوراق بدهي شركت‌ها، شباهت زيادي با نماد خود شركت دارند كه سرمايه‌گذاران بايد به آن دقت كنند. براي نمونه پس از نماد شركت عدد خاص مي‌آيد. اگر ناشر اوراق بدهي ورشكسته شود، دارندگان اوراق بدهي در دريافت اصل‌وفرع سرمايه خود، بر سهامداران شركت تقدم دارند.
همه اوراق بدهي داراي سررسيد و ارزش اسمي مشخص هستند.به‌طور معمول در سررسيد اوراق بدهي، وجه اسمي آنها توسط شركت سپرده‌گذاري مركزي و تسويه وجوه، به شماره حسابي كه افراد به كارگزاري معرفي كرده‌اند، واريز خواهد شد.ريسك نكول و ريسك نرخ بهره، از مهم‌ترين ريسك‌هايي كه سرمايه‌گذاران در اوراق بدهي بايد به آن توجه كنند.
