بحران مشاركت مهم‌ترين نشانه فساد
دكتر فرشاد مومني، اقتصاددان با استناد به مطالعات متفكران توسعه اظهار كرد: مهم‌ترين نشانه فساد بحران مشاركت در سرنوشت سياسي و اقتصادي است. اگر ديديد، مردم در سرنوشت خود مشاركت شايسته و بايسته ندارند بدانيد كه در كشور فساد بيداد مي‌كند. من در مورد مشاركت سياسي كه قابل مناقشه است، چيزي نمي‌گويم.
دكتر فرشاد مومني، اقتصاددان با استناد به مطالعات متفكران توسعه اظهار كرد: مهم‌ترين نشانه فساد بحران مشاركت در سرنوشت سياسي و اقتصادي است. اگر ديديد، مردم در سرنوشت خود مشاركت شايسته و بايسته ندارند بدانيد كه در كشور فساد بيداد مي‌كند. من در مورد مشاركت سياسي كه قابل مناقشه است، چيزي نمي‌گويم. اما در مشاركت اقتصادي با توجه به داده سرشماري سه‌دهه گذشته از كل جمعيت كشور در سنين فعاليت ايران چيزي نزديك به دوسوم هيچ نقشي در توليد ملي ندارند. فرشاد مومني استاد دانشگاه علامه، در ششمين نشست سالانه «دغدغه‌هاي مبارزه با فساد» كه در سالگرد شهادت اميركبير و به همت تشكل‌هاي مردمي برگزار شد، ضمن بيان اينكه ارايه الگو در مبارزه با فساد، مستلزم وجود اراده مبارزه با فساد است، گفت: آن چيزي كه از من خواسته شد اين بود كه در مبارزه با فساد چگونه مي‌توان از ميراث اخير بهره برد اين خواسته مبتني بر اين فرض است كه گويي يك اراده عالمانه و سازمان‌يافته براي مواجهه با فساد وجود دارد و تنها كمبود ما وجود الگو است. با كمال تاسف مشاهده مي‌شود كه شواهد و زمينه‌ها به تعداد زياد حاكي است كه اراده جدي در مبارزه با فساد وجود ندارد. به گزارش پايگاه خبري جماران، وي افزود: به هر حال مبارزه با فساد نشانه‌هايي دارد كه مهم‌ترين آن وجود يك نظام آمار و اطلاعات بهنگام و شفاف و در دسترس است اما روندهاي موجود در جهت عكس حركت مي‌كند. حتي داده‌هاي منظم منتشر شده پيشين در گلوگاه اصلي قطع شده و با پنهانكاري بيشتر روبرو شده است. يكي از مسائل خيلي حياتي در مبارزه با فساد كه جزو بديهيات اوليه محسوب مي‌شود اين است كه برنامه مبارزه با فساد بايد مبتني بر پيشگيري باشد. در اين زمينه هم به اندازه كافي مستندات وجود دارد كه در يك ساختار كج‌كاركرد رانتي اگر برنامه مبارزه با فساد، يك برنامه انفعالي و پسيني باشد در اين صورت با ظهور و بروز امواج گسترده‌اي از موارد وقوع فساد مواجه خواهيد شد. اين استاد اقتصاد مواجهه گزينشي از فساد را نادرست خواند و گفت: در اين صورت ناگزير به گزينش از بين انبوه موارد رخ داده فساد خواهيد شد و به محض اينكه بحث از گزينش مطرح شود. كارآمدي بازدارنده مبارزه با فساد را دچار اختلال مي‌كند در چنين شرايطي اگر صادقانه با مواردي از فساد برخورد شود چون هر فرد در حيطه مواجهه خود با بي‌شمار موارد وقوع فسادي كه كسي با آن كار نداشته است مواجه مي‌شود در اين صورت نمي‌تواند اين اقدام را حمل بر صحت بكند. در نهايت اين بحث مطرح مي‌شود كه بايد ديد در پشت پرده چه افرادي با هم مشكل دارند كه مشكل‌شان را تحت عنوان مبارزه با فساد حل و فصل مي‌كنند. با كمال تاسف از اين قبيل نشانه‌ها بسيار زياد است بنابراين به نظر مي‌رسد كه همه افرادي كه وقوف عالمانه بر خانمان برانداز بودن فساد دارند بايد در برنامه‌هاي خود كار فرهنگي انجام دهند تا به افرادي گفته شود اي‌كساني كه ايمان آورديد فساد چيز خوبي نيست.
حل شدن مشكلات در گروي مبارزه با فساد
مومني به بازبيني انديشه رابطه مردم با حكومت پرداخت و گفت: در انديشه توسعه از جنبه سياسي هيچ عنصري مشروعيت‌سوزتر از فساد نيست بنابراين افرادي كه با قصد قربت در اين زمينه سهل‌انگاري مي‌كنند بايد بدانند كه جه بهايي را دارند به ساختار قدرت تحميل مي‌كنند. از جنبه اجتماعي، هيچ عنصري در اعتمادزدايي در كل عرصه‌هاي حيات جمعي به اندازه فساد موثر نيست. در شرايطي كه ميان مردم با حكومت و حكومت با مردم و مردم با مردم اعتماد وجود نداشته باشد در اين صورت مشخص است كه در صورت فساد، با چه ماجراهايي روبرو خواهيم شد و چه هزينه‌هايي پرداخت مي‌شود. به نظر مي‌رسد كه تبيين‌هاي خيلي فراتر از آنچه كه تا الان براي فساد انجام شده، لازم است.اما این رويكرد در ساختار قدرت به رسميت شناخته نشده است. وي افزود: از جنبه اقتصادي گفته مي‌شود كه عريان‌ترين و نابود‌كننده‌ترين شيوه تعرض به حقوق مالكيت، فساد است و در غياب سطوح قابل قبولي از امنيت حقوق مالكيت، سنگ روي سنگ اقتصاد بند نمي‌شود به همين دليل عزيزان بايد درك كنند كه بحران‌هاي روبه افزايش كه با ناتواني در مواجهه با آن روبرو هستيم به اين دليل است كه تا بساط فساد برپاست مسائل ما حل شدني نيست. استاد اقتصاد دانشگاه علامه تصريح كرد: با كمال تاسف هيچ اهتمام معني‌داري براي طراحي و تدوين برنامه‌هاي ميان‌مدت و بلندمدت و بودجه‌هاي سالانه با كيفيت مشاهده نمي‌شود اما حتي اگر چنين چيزي وجود داشته باشد وقتي فساد وجود دارد در نتيجه كيفيت آنها از كاركرد افتاده و به ضد خودش تبديل مي‌شود.
ميراث ارزشمند مبارزه با فساد
فرشاد مومني به مثال‌هاي تاريخي در مبارزه با فساد اشاره و تصريح كرد: پرشمار شواهد ايراني و بين‌المللي وجود دارد كه به نظر مي‌رسد بايد روي آنها متمركز شد. در اين زمينه با نهايت خضوع توصيه مي‌كنم كه از جنبه ايجابي برنامه‌هاي پيشنهاد‌دهنده مبارزه با فساد در تجربه تاريخي ايراني همچون رويكرد ميرزاتقي‌خان اميركبير و استادش ميرزا ابوالقاسم قائم‌مقام و تجربه زنده‌ياد دكتر محمد مصدق در دوره پهلوي و مهندس ميرحسين موسوي در دوران جمهوري اسلامي مورد بازبيني قرار گيرد. به نظر من وجود آقاي دكتر عابدي‌جعفري كه در سخت‌ترين مقاطع تاريخي توانستند يكي از پرافتخارترين نتايج را به نمايش بگذارند مي‌تواند مثمرثمر باشد. به عبارتي ايشان مخزن‌الاسرار جنبه ايجابي مبارزه با فساد هستند. وي افزود: متاسفانه آقاي عابدي‌جعفري به اندازه صلاحيت خود در جامعه مورد توجه قرار نگرفتند، همين نكته نشان‌دهنده اين است كه جامعه از چنين نعمت‌هايي محروم شده است. البته امثال ايشان از باب تاسف كم نيستند. تاسف ما از جهت به حاشيه رانده شدن است.
ضرورت بازبيني تجربه فروپاشي شوروي
مومني به تجربه فروپاشي شوروي اشاره كرد و گفت: در زمينه تجربه خارجي توصيه من، تمركز بر روي تجربه فروپاشي اتحاد جماهير شوروي است. اهميت بررسي اين تجربه به اين دليل است كه روسيه در 300 - 200 سال گذشته مرتب در سرنوشت ما موثر بوده و مداخله كرده و بررسي اين تجربه بسيار ارزشمند است كه چطور يك امپراتور وسيع كه هژمون بزرگي بود و تصور مي‌كرد كه تنها با تهديد خارجي مواجه است و به اين منظور بي‌سابقه‌ترين تخصيص منابع مالي را در زمينه تسليحاتي و تظامي به كار گرفت، از درون فروپاشيد. وي افزود: اين فروپاشي از درون، ريشه در فساد داشت. توصيه من مطالعه دوره چهار جلدي آندره فونتن با عنوان تاريخ جنگ سرد و تاريخ تنش‌زدايي و يكي بدون ديگري است. مسائل بسيار عبرت‌آموز وجود دارد كه تاكيد می‌کند اتحاد جماهير شوروي مشروعيت خود را از دست داد و دستگاه قضايي حكومت در برابر كوچك‌ترين نقدها، خشن‌ترين وحشي‌ترين رفتار را نشان مي‌داد اما در برابر فساد مالي حكومتگران و منسوبين تيغش كند بود و اصلا نمي‌بريد. استاد اقتصاد دانشگاه علامه تصريح كرد: مساله بسيار مهم كه در مورد تجربه اتحاد جماهير شوروي بسيار آموزنده است، اين است كه آنها در سياست داخلي اتكاي غيرمتعارف به توان نظامي و امنيتي داشتند كه اين توان به دليل فساد از كار افتاد. در برخي از آثار اين سوال مطرح شده كه چطور يك ابرقدرت از افغانستان شكست خورد و مجبور به خروج شد؟ اصل ماجرا، فساد گسترده در بين نظاميان بود. بنابراين بخش اعظم تسليحات، مواد غذايي و داروها به دليل فساد در بين نظاميان اتحاد جماهير شوروي به دست مجاهدين مي‌افتاد و همين موجب شد كه آنها از افغانستان شكست بخورند و فرو بريزند.
در كتاب فونتن نوشته شده كه تير خلاص فروپاشي اتحاد جماهير شوروي از درون توسط برنامه تعديل اقتصادي زده شد زيرا اين برنامه به شدت نابرابرساز و تنبيه‌كننده فرو‌دستان و بسترساز گسترش فساد بوده است. در اين زمينه موارد عبرت‌آموز زيادي وجود دارد و واكاوي اين تجارب مي‌تواند كمك‌كننده باشد.
صد رحمت به برنامه ششم!
استاد اقتصاد علامه افزود: شناخت فساد با دشواري روبه‌رو است چون اساس فساد بر پنهانكاري عدم شفافيت استوار شده است. فساد بايد از طريق نشانه‌ها شناخته شود. در ادبيات توسعه ۱۵ گروه نشانه وجود دارد. اگر اين نشانه‌ها در جامعه‌اي وجود دارد در اين صورت بايد متوجه شد كه فساد گسترده و عميقي وجود دارد. يكي از مهم‌ترين نشانه‌ها، وجود ناكارآمدي در نظام قضايي، قانونگذاري و اجرايي است. بنابراين پرسش عالمانه اين است كه آيا جامعه با ناكارآمدي مواجه است؟ همه تاكيد دارند كه پرسشي تاكيدي است و همه چيز به صورت نظام‌وار پاسخ آري مي‌دهند. مي‌توان يك نمونه را ذكر كرد. برنامه ششم منابع ارزي و ريالي پيش‌بيني شده در قانون در عملكرد بسيار فراتر از برنامه رفت به عبارتي هم ارز و هم ريال بيشتري هزينه شد اما مركز پژوهش‌هاي مجلس گفته كه كارنامه‌اش موفق بوده است! مومني تصريح كرد: در اين شرايط آبي از آب تكان نمي‌خورد هيچ كس پرسشي در اين زمينه طرح نكرد و حتي طرح مساله هم نشد. حتي فردي اين دغدغه را نداشت كه چه كاري در برنامه ششم انجام شد كه بايد در برنامه هفتم انجام نشود. من صميمانه و با نهايت خضوع عرض مي‌كنم كه وقتي كيفيت برنامه هفتم را ملاحظه مي‌كنيد، مي‌گوييد صد رحمت به برنامه ششم!
نگراني از ابعاد ناكارآمدي در ايران
مومني افزود: مي‌توان از روي حافظه لاينقطع در مورد ناكارآمدي صحبت كرد كه البته مجال آن نيست. مديريت اقتصادي كشور در دوران بعد از جنگ تمام مدت نگران افزايش نرخ ارز بوده است گزارش‌هاي رسمي نشان مي‌دهد كه در طي بالغ بر 30 ساله گذشته چيزي حدود 400 ميليارد دلار صرف جلوگيري از افزايش نرخ ارز شده است با محاسبه آقاي دكتر شاكري و با لحاظ كردن قدرت خريد از دست رفته دلار در اين 30 سال چيزي حدود ۲۸ هزار برابر شده است. ابعاد ناكارآمدي در حد و حدودي بزرگي پيدا كرده است . البته رويه غالب اين است به محض طرح چنين موضوعاتي عزيزان به سرعت اصل خبر را تكذيب و انكار مي‌كنند. موارد مشابه در طرح‌هاي عمراني همچون مسكن قابل مشاهده است كه خسارت عظيمي را وارد كرده و به اسم ناكارآمدي به كام فاسدان مشكلات زيادي ايجاد شده است. وي به رويكرد توسعه اشاره و تصريح كرد: متفكران توسعه بر اين باورند كه فساد مهم‌ترين نشانه‌اش شكل دادن بحران مشاركت در سرنوشت سياسي و اقتصادي است اگر ديديد كه مردم در سرنوشت خود مشاركت شايسته و بايسته ندارند، بدانيد كه در كشور فساد بيداد مي‌كند من در مورد مشاركت سياسي كه قابل مناقشه است، چيزي نمي‌گويم اما در مشاركت اقتصادي با توجه به داده سرشماري سه دهه گذشته از كل جمعيت كشور در سنين فعاليت ايران چيزي نزديك به دو سوم هيچ نقشي در توليد ملي ندارند. استاد اقتصاد دانشگاه علامه افزود: هر 15 محور را رويت كنيد، متوجه مي‌شويد كه اگر واقعا اراده‌اي براي مبارزه با فساد وجود داشته باشد اين مساله در تسخير علم قرار دارد شما لازم است به دانايان بيشتر از نادانان بها بدهيد تا نتيجه را مشاهده كنيد. اين تعبير مولا علي(ع) است كه مي‌فرمايند عهدي است ازلي ميان خداوند و دانايان. دانايان بايد پناه مردم بي‌پناه جامعه باشند و اين دانايان چه در سطح دانشگاه چه موسسات پژوهشي و چه رسانه در اين زمينه مسووليت سنگين دارند و بايد دانست كه براي هر چيز ارزشمندي بايد هزينه پرداخت كرد و خداوند مقدر كرده كه هر چيز خوبي بدون هزينه حاصل نمي‌شود.
