راهبرد دولت در تثبيت نرخ ارز شكست خورد

پس از دوره‌اي از ثبات ارزي در بازارهاي ايران، اين روزها با وقوع نوسانات مستمر ارزي، يك‌بار ديگر موضوع «ارز» در تيررس توجه افكار عمومي و كارشناسان قرار گرفته است. در اين يادداشت تلاش مي‌كنم به مهم‌ترين دلايل، ريشه‌ها و ابهامات مرتبط با نوسانات ارزي اشاره كنم: 
1) اينكه چه عواملي بر نرخ ارز اثر داشته یا نرخ ارز بر روي چه گزاره‌هايي اثر دارد؟ دو موضوع مختلف هستند. به نظرم مهم‌ترين گزاره‌اي كه روي نرخ ارز طي سال‌هاي اخير اثر داشته، مباحث و تحولات سياسي بوده است. عمدتا هم نگراني مردم از پيش‌بيني‌ناپذيري اقتصاد و اينكه آينده دور و نزديك چه مي‌شود است كه بازارها را به سمت نوسان سوق مي‌دهد. در واقع مردم به دنبال پناهگاه‌هايي هستند كه خودشان را از نوسانات ارزي مصون نگه دارند. با توجه به اينكه ارز يك نرخ پايه است و بسياري از دارايي‌ها (چه دارايي‌هاي وارداتي و چه دارايي‌هاي غير وارداتي) رابطه نزديكي با نرخ ارز دارند،  مردم با وقوع هر نوساني به بازار ارز هجوم آورده و اين روند باعث تداوم در نوسانات ارزي مي‌شود.
2) اما پرسش بعدي اثراتي است كه رشد نرخ ارز در ساير بازارها از جمله بازار سرمايه به جاي مي‌گذارد. وقتي نرخ ارز صعودي شود، به اين دليل است كه ارزش دارايي‌هاي شركت‌ها به‌روز مي‌شود و بالا مي‌رود، ارزش جايگزيني شركت‌ها هم تاحدي افزايش پيدا مي‌كند. روندي كه باعث رشد سودآوري شركت‌ها و رشد قيمت سهام آنها مي‌شود. اگر نرخ ارز به صورت پايدار افزايش يابد مي‌توان پيش‌بيني كرد كه بازار سهام هم اين روند را دنبال كند.
3) اما آيا دولت در حال بازي با نرخ ارز براي جبران كسري بودجه خود است؟ اين موضوع را نه مي‌توان تاييد كرد و نه مي‌توان تكذيب كرد. دولت هم منابع ارزي زيادي دارد و هم مصارف ارزي بالايي دارد. نمي‌توان گفت بالا رفتن نرخ ارز به صورت قطعي براي دولت نفع دارد، چرا كه هزينه‌هاي دولت هم با اين رشد قيمت ارز، بالا مي‌رود. ضمن اينكه هر نوع افزايش نرخ ارز و كاهش ارزش پول ملي، محبوبيت دولت‌ها را كاهش مي‌دهد. به همين دليل دولت‌ها، ذاتا علاقه‌مند به افزايش نرخ ارز نيستند. هرچند منفعت جزیي هم از افزايش نرخ ارز ببرند. اما هزينه‌هاي كاهش محبوبيت به اندازه‌اي مهم است كه دولت‌ها همه تلاش خود را به كار مي‌گيرند تا جلوي نوسانات ارزي را بگيرند!
4) اما چرا علي‌رغم اين تلاش‌هاي دولت، نرخ ارز باز هم بالا  مي‌رود؟ واقع آن است بي‌تدبيري‌هاي اجرايي و مديريتي در اين كشور به اندازه‌اي گسترده شده كه مردم و بازار با قدرت بسيار زياد، نرخ ارز را به سمت بالا هل مي‌دهند. بانك مركزي به عنوان ابزار دولت براي مهار نوسانات ارزي (كنترل واردات، عدم تخصيص ارز، ارزپاشي، ارايه سكه طلا و...) ديگر زورش نمي‌رسد كه در برابر قدرت مردم و بازار مقاومت كنند. مردم به خاطر ناكارآمدي‌هاي دولت به بازار هجوم مي‌آروند و اين هجوم، نرخ ارز را در دالان صعودي قرار مي‌دهد. نبايد فراموش كرد، اقتصاد ايران هم از نظر اشتغال و هم از جهت دورنماي آينده كشور وضعيت شكننده‌اي دارد. اساسا يكي از دلايل افزايش مهاجرت از ايران (به خصوص در سنين 15تا 25سال) اين است كه مردم نگران كل آينده خود هستند. در واقع در حال حاضر چشم‌انداز مثبتي براي آينده مشاهده نمي‌شود، طبيعتا بسياري از ايرانيان بار سفر را به دوش مي‌كشند. كساني كه قصد مهاجرت دارند، دارايي‌هاي خود را به ارز بدل كرده و فشاري را به بازار وارد مي‌سازند. آن دسته از افراد و خانواده‌هايي كه امكان مهاجرت پيدا نمي‌كنند هم از طريق خريداري و نگهداري ارز تلاش مي‌كنند، وضعيت خود را ايمن سازند. همه اين گزاره‌ها باعث تقويت و رشد قيمت ارز مي‌شود.
5) آيا نرخ ارز را بايد رها كرد تا به نقطع تعادل برسد، يا سياست تثبيت بايد در دستور كار قرار بگيرد؟ معتقدم اگر نرخ ارز آزاد شود به نفع كشور است. اما انجام اين تصميم به مقدماتي نياز دارد از جمله اينكه اجازه واردات و صادرات آزادانه داده شود. نبايد براي برخي كالاها ممنوعيت ورود در نظر گرفته شود يا موانع خاص صادراتي ايجاد شود. مثلا دولت براي ايجاد ثبات در نرخ ارز، تلاش مي‌كند هزاران متغير اقتصادي را تحت كنترل بگيرد! مثلا بخشي از واردات و صادرات را متوقف مي‌سازد يا عوارض بالايي براي آن در نظر مي‌گيرد. بخشي از صادرات كشور را هم متوقف كرده يا اينكه عوارض صادراتي بالايي براي آنها در نظر مي‌گيرد. به عبارت روشن‌تر، دولت قصد دارد يك متغير را تثبيت سازد تا حركت نكند، براي اين منظور، حركت هزاران متغير ديگر را متوقف مي‌سازد تا متغير مورد نظر ثابت بماند! تجربه هم نشان داده كه دولت همواره در مسير دستيابي به اين هدف شكست خورده است!