نگاهي به بومي‌شدن يك كاتاليست
كاتاليست واحد تصفيه برش نفتي سنگين (RCD) شركت پالايش نفت امام خميني(ره) بومي‌سازي شد. در سال‌هاي اخير بارها خبرهاي گوناگوني با محوريت بومي شدن كاتاليست‌ها در صنعت نفت و پتروشيمي منتشر شده است. اما چه واقعياتي در پشت اين خبرها وجود دارد؟ بومي‌شدن اين كاتاليست (و ساير كاتاليست‌ها) چه معنايي براي صنعت نفت و اختصاصاً صنعت پتروشيمي دارد؟ انقلاب صنعتي و تب صنعتي‌شدن با رشدي انفجاري آغاز و تب توليد اتومبيل فراگير شد.
كاتاليست واحد تصفيه برش نفتي سنگين (RCD) شركت پالايش نفت امام خميني(ره) بومي‌سازي شد. در سال‌هاي اخير بارها خبرهاي گوناگوني با محوريت بومي شدن كاتاليست‌ها در صنعت نفت و پتروشيمي منتشر شده است. اما چه واقعياتي در پشت اين خبرها وجود دارد؟ بومي‌شدن اين كاتاليست (و ساير كاتاليست‌ها) چه معنايي براي صنعت نفت و اختصاصاً صنعت پتروشيمي دارد؟ انقلاب صنعتي و تب صنعتي‌شدن با رشدي انفجاري آغاز و تب توليد اتومبيل فراگير شد. رفاه و آسايش حاصل از آن بشر را با تجربه جديدي روبرو ساخت. همزمان با توليد فزاينده اتومبيل، ضرورت تهيه و توزيع سوخت نيز به دغدغه‌هاي بشر افزوده شد. با گذشت زمان و افزايش حجم مصرف سوخت خودرو، دو نياز تقريباً متناقض به منصه ظهور رسيد، لزوم سوخت فراوان و ضرورت كيفيت احتراق بالا و آلودگي ناچيز آن. سوخت عمدتاً بنزيني خودروها از طريق فرآيندهاي نفتي درون پالايشگاه‌ها تأمين مي‌شود، اما با توجه به كاهش منابع سبك نفتي و مناسب، روزبه‌روز نياز به منابع جهاني نفت سنگين و با كيفيت غيرقابل قبول افزايش مي‌يابد. از اين رو ارتقاي كيفيت برش‌هاي سنگين نفتي بسيار حائز اهميت است. يكي از فرايندهايي پيشرفته، به صورت فرآيند گوگردزدايي از ته‌مانده برج تقطير تعريف مي‌شود كه براي تصفيه برش نفتي سنگين باقيمانده از تقطير (كه اصطلاحا به آن باقيمانده يا ته‌مانده برج تقطير اطلاق مي‌شود) كاربرد دارد. اين برش قابل عرضه به بازار مصرف نيست. برش‌هاي سنگين نفتي گرانروي بسيار بالايي دارند و افزون بر گوگرد، حاوي فلزات ناخالص بسيار زيادي هستند. فرايند موسوم به «به‌سازي» آن را به محصول باكيفيت و با حداقل آلودگي تبديل مي‌كند. به اين فرايند اصطلاحاً RCD اطلاق مي‌گردد. اين بخش تنها در پالايشگاه‌هاي پيشرفته طراحي و احداث گرديده و شركت پالايش نفت امام خميني(ره) تنها پالايشگاه كشور است كه به اين بخش مجهز است. قلب اين فرآيند يك كاتاليست است. كاتاليست‌ها موادي هستند كه با عبور جريان نفتي فرايندهاي لازم براي اين تبديلات صورت مي‌پذيرند. كاتاليست‌ها به‌علت ارزش افزوده‌اي كه در پالايشگاه‌ها و پتروشيمي‌ها ايجاد مي‌كنند به عنوان ماده‌اي راهبردي به شمار مي‌روند. در خصوص اين كاتاليست لازم به ذكر است كه پيش از بومي‌سازي، عملاً كاتاليست مربوطه از شركت‌هاي اروپايي، چيني و ژاپني خريداري مي‌شد. متأسفانه به‌دليل تحريم‌هاي ظالمانه امكان تأمين اين كاتاليست‌ها حتي از سوي شركت‌هاي چيني نيز به تدريج از دست رفت. به همين خاطر بومي‌سازي آن ذيل الزامات حاكم بر صنعت پتروشيمي كشور از اولويت لازم برخوردار شد. به لحاظ تاريخي در سال۱۳۹۰ بود كه سند كاتاليست كشور با همكاري بين معاونت مهندسي، پژوهش و فناوري وزارت نفت با شركت پژوهش و فناوري پتروشيمي تدوين گرديد كه در اين سند تمام نيازها و توانمندي‌هاي كشور در زمينه كاتاليست احصا و نيازمندي‌هاي كشور اولويت‌بندي شد. از جمله معيارهاي اين اولويت‌بندي مي‌توان به راهبردي بودن، مقدار مصرف و پيچيدگي دانش فني كاتاليست‌ها اشاره كرد. در ادامه با ايجاد ساختارهاي تحقيق و پژوهش و ايجاد شركت‌هاي دانش‌بنيان و توسعه‌دهنده اين حوزه حدود ۷۰ درصد كاتاليست‌هاي اصلي مورد نياز صنعت نفت كشور در داخل كشور اولويت‌بندي و توليد گرديده و حتي زمينه صادرات آنها نيز فراهم شده است. بخش اصلي و واجد دانش فني پيشرفته (هاي‌تك) اين فرايند به صورت توليد و بومي شدن دانش و فناوري مربوط به آن قابل دستيابي است. در اين راستا دانش فني بيش از ده نوع كاتاليست در پژوهشگاه صنعت نفت بومي‌سازي و به بخش خصوصي واگذار شده كه از جمله آنها مي‌توان به كاتاليست‌هاي فرآيند ريفورمينگ نفتا، آروماتيك‌سازي كلاوس و آب شكافت (هيدروتريتينگ) نفتا و زئوليت‌ها نام برد. كاتاليست RCD يازدهمين موردي است كه دانش فني آن از سوي پژوهشگاه صنعت نفت بومي‌شده و به توليد انبوه رسيده است. توسعه دانش فني يك كاتاليست نياز به حمايت داشته و انتظار همگان اين است كه با ادامه حمايت مصرف‌كنندگان و واحدهاي پژوهشي مرتبط در حوزه نفت و گاز و پتروشيمي ضمن حفظ منافع ملي به اشتغال‌زايي و حفظ نخبگان اين صنعت در داخل كشور نيز ياري شود.
