تحولات صنعت لجستیک آلمان و آموزه‌هایی برای ایران

کشور آلمان از کشورهای پیشتاز لجستیکی در جهان و یکی از بزرگترین بازارهای لجستیکی در اروپا محسوب می‌شود. همچنین این کشور همواره در رتبه‌های اول یا سوم شاخص عملکرد لجستیک(1) بانک جهانی (که از سال‌های 2007 تا 2023 حدودا هر دو سال یکبار منتشر شده) در بین کشورهای جهان قرار داشته و تنها در سال 2012 بوده که رتبه پنجم را از آن خود کرده است. آلمان مهد شکل‌گیری بسیاری از شرکت‌های برتر لجستیکی جهان و مثال بارزی از تکامل و بلوغ شرکت‌های لجستیک طرف سوم و بالاتر است. به طوری که سابقه اولیه تاسیس برخی از شرکت‌های لجستیکی مهم این کشور حتی به اواخر قرن نوزده میلادی بازمی‌گردد. به عنوان نمونه شرکت لجستیکی هلمن ورلدواید(2) فعالیت خود را در سال 1870 میلادی و با جابه‌جایی بار توسط کالسکه آغاز کرد.
در رابطه با تعریف شرکت‌های لجستیک طرف سوم باید گفت این شرکت‌ها بدون در اختیار گرفتن مالکیت محموله و عمدتا بدون وابستگی حقوقی به تامین‌کننده کالا، به عنوان حق‌العمل‌کار اقدام به ارايه انواع خدمات لجستيكي (اعم از پايه و انواع خدمات دارای ارزش افزوده) فعالیت کرده و این خدمات را عمدتا به صورت يكپارچه و اغلب تحت عنوان لجستيك قراردادي براي بنگاه‌هاي متقاضي این خدمات ارائه مي‌نمايند. 
بررسی روند تحولات صنعت لجستیک آلمان نشان می‌دهد که این شرکت‌ها به مرور و بر اساس خلاقیت و نوآوری شکل گرفته‌اند و روند توسعه آنها با توجه به دسترسی به زیرساختها و فضای کسب‌وکار مساعد این کشور و همراستا با توسعه دیگر صنایع و بخش‌های اقتصادی آن بوده است. کشور آلمان در حوزه لجستیک از ساختارهای نهادی توانمندی بهره می‌برد. در حال حاضر وزارت فدرال دیجیتال و حمل‌ونقل آلمان، متولی توسعه لجستیک در این کشور است که سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری برای جابه‌جایی افراد، کالاها، خدمات و داده را بر عهده دارد. این وزارتخانه همکاری نزدیکی با انجمن فورواردری و لجستیک آلمان به عنوان تشکل لجستیکی تخصصی مرتبط با شرکت‌های خدمات لجستیکی دارد.
به نظر می‌رسد برای ایجاد یک شرکت لجستیکی طرف سوم در آلمان قوانین و مقررات مستقلی وجود ندارد. به عبارت دیگر شرکت‌ها باید مجوزهای لازم را از هریک از نهادهای مربوطه اخذ نمایند. اما واضح است که یکپارچگی و هماهنگی میان نهادهای ذیربط در این زمینه به خوبی شکل گرفته و مانعی برای ورود فعالان و گسترش روز افزون خدمات آنها وجود ندارد. ضمن اینکه اگر چه دولت آلمان از توسعه صنعت لجستیک کشور حمایت می‌کند، اما این حمایت‌ها عمدتا متمرکز بر سرمایه‌گذاری در خدمات لجستیکی ارزش افزوده است و شامل خدمات سنتی مانند حمل‌ونقل یا انبارداری صرف و غیره نمی‌شود.
در حال حاضر شرکت‌های لجستیکی طرف سوم آلمان در زمره برترین شرکت‌های جهانی در این حوزه قرار دارند. به طوری که طبق رتبه‌بندی سال 2022 موسسه آرمسترانگ و همکاران(3) ، نام سه شرکت آلمانی به ترتیب در رتبه‌های اول، دوم و چهارم پردرآمدترین شرکت‌های لجستیکی طرف سوم جهان مشاهده می‌شود. 
رتبه اول در اختیار شرکت کوهنه- نایگل(4) قرار دارد که در سال 1890 کار خود را به عنوان یک فورواردر (بارفرابر) آغاز نمود. این شرکت در حال حاضر خدمات حمل‌ونقل زمینی و فورواردری هوایی و دریایی، انبارداری و توزیع، لجستیک قراردادی، لجستیک پروژه‌ها، ترخیص‌کاری گمرکی، بیمه بار (از اولین‌ها در حوزه خود)، خدمات لجستیکی طرف چهارم (مدیریت زنجیره تامین با استفاده از پلتفرم) و مشاوره لجستیک را ارایه می‌کند. خدمات تخصصی این شرکت بخش‌‌های هوافضا، خودروسازی، خرده‌فروشی، تجارت الکترونیک، صنایع فناوری بالا (های‌تک) و نیمه‌هادی‌ها، بهداشت و دارو و دیگر بخش‌های صنعت (اعم از شیمیایی، ماشین‌آلات و تجهیزات تولید انرژی خورشیدی) را شامل می‌شود.
در رتبه دوم فهرست فوق، شرکت دی.اچ.ال(5) قرار دارد که در سال 1969 در ایالات متحده به عنوان یک شرکت خدمات پست مرسوله تاسیس گردید و در سال 1998 توسط شرکت پست آلمان خریداری شد. این شرکت هم اکنون در زمینه خدمات پست و مرسوله، پست سریع بین‌الملل، فورواردری بین‌المللی و خدمات لجستیک قراردادی برای زنجیره‌های تامین (اعم از خدمات لجستیکی تامین، تولید، توزیع و خدمات دارای ارزش افزوده)، خدمات لجستیکی یکپارچه (لجستیک طرف چهارم) و خدمات مشاوره لجستیکی فعال است. صنایع و بخش‌های تحت پوشش شرکت دی.اچ.ال عبارتند از خودروسازی، صنایع تولید کالاهای مصرفی پرگردش، بخش خرده‌فروشی، بخش انرژی، صنایع شیمیایی، بخش‌‌های مهندسی و تولید، بخش بهداشت و سلامتی و صنایع های‌تک.
سومین شرکت آلمانی در فهرست موسسه آرمسترانگ و همکاران، شرکت دی‌بی.شنکر(6) است. این شرکت در سال 1872 تاسیس شد و یکسال بعد حمل اولین محموله ریلی تجمیعی (متعلق به صاحبان بار مختلف) خود را از پاریس به وین انجام داد. این شرکت اکنون زیرمجموعه شرکت حمل‌ونقل ریلی آلمان است. دی‌.بی.شنکر در زمینه حمل‌ونقل داخلي و بين‌المللي، لجستيك قراردادي (اعم از خدمات لجستيكي تامين، توليد، توزيع، خدمات پس از فروش، تجارت الكترونيك و ساير خدمات ارزش افزوده)، مديريت حمل‌ونقل؛ خدمات لجستيكي يكپارچه، راه‌حل‌هاي زنجيره تامين و مشاوره به ارایه خدمات می‌پردازد.

مشتریان این شرکت حوزه‌های مختلفی نظیر صنایع دفاعي، خودروسازي، صنایع تولید نوشيدني‌ها، صنایع تولید كالاهاي مصرفي، صنایع كالاهاي الكترونيكي، صنعت مد و پوشاك، بخش بهداشت و دارو، صنايع دريايي،‌ صنایع محصولات فاسدشدني، گاز و نفت را دربرمی‌گیرند.  چنانچه از مطالب فوق برمی‌آید، شرکت‌های طرف سوم لجستیک یکی از بازیگران اصلی در بازار لجستیک جهان محسوب شده و از نمادهای نوینسازی در این حوزه به‌شمار می‌روند. باید توجه داشت از آنجا که شکل‌گیری شرکت‌های طرف سوم لجستیک نقش موثری در تخصصی شدن فعالیتهای این حوزه دارد، دولت‌ها هم برای نظام‌مند ساختن آن‌ها قوانین و مقررات لازم را وضع می‌کنند و هم از سوی دیگر ممکن است سیاستهای حمایتی و تشویقی برای کمک به توسعه این شرکت‌ها را مد نظر قرار دهند (مشابه سیاست‌های حمایتی آلمان از شرکت‌های لجستیکی ارایه‌دهنده خدمات ارزش افزوده). در ارتباط با ایران باید گفت علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته فقط تعداد اندکی شرکت‌های عمدتا کوچک مقیاس خدمات لجستیکی در این حوزه شکل گرفته‌‌اند. از آنجا که شرکت‌های طرف سوم لجستیکی طيف متنوعي از خدمات حمل‌ونقل بار و مرسوله، فورواردری، ذخيره‌سازي، عمليات توزيع، بسته‌بندي، ادغام و تفكيك محموله‌ها، ترخيص‌كاري و غیره را انجام می‌دهند، شکل‌گیری آن‌ها مستلزم اخذ مجوز و نظارت توسط نهادهاي مختلف مربوطه است. در واقع تعريف سازوكارهاي شكل‌گيري و فعاليت چنين شركت‌هايي نيازمند وجود نظامي يكپارچه است كه هماهنگي بين نهادي لازم را در ارتباط با مراحل مختلف شکل‌گیری اين شركت‌ها فراهم كند. در سال‌هاي اخير تلاش‌های فراوانی در دو وزارتخانه اصلی یعنی وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت راه و شهرسازي (و با همکاری نهادها و تشکل‌های ذیربط) برای شكل‌گيري، مجوزدهي و در نهایت ساماندهی اين شركت‌ها در جريان بوده است، اما فعلا خروجی ملموسی در اين زمينه تصویب و ابلاغ نشده است.  در راستای سرانجام یافتن این مقوله مهم، قانون‌گذار تکلیف را تا حدود زیادی در بند (پ) فصل (12) لایحه برنامه هفتم پیشرفت ج.ا.ا مشخص کرده است. طبق این بند، وزارت راه و شهرسازی به عنوان دستگاه سیاستگذار آماد و پشتیبانی (لجستیک) غیرنظامی در کشور تعیین شده است. همچنین بر اساس آییننامه اجرایی که توسط وزارت راه و شهرسازی با همکاری وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، امور اقتصادی و دارایی و جهاد کشاورزی تهیه خواهد شد، نحوه صدور مجوز فعالیت شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات لجستیک و مراکز لجستیک (و ضوابط و نحوه تقسیم کار دستگاه‌های اجرایی) تعیین شده و به تصویب هیات وزیران خواهد رسید. در نهایت باید گفت به منظور الگوبرداری از تجربیات موفق جهانی در شکل‌گیری شرکت‌های لجستیک طرف سوم، لازم است این تجربیات در قالب مطالعه جامعی از تجربه کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه منتخب، بررسی و جمع‌بندی شود و پس از آن با توجه به لزوم بومی‌سازی تجربیات با محیط کسب‌و‌کار در ایران، راهکارهایی برای ساماندهی این شرکت‌ها در ایران ارایه گردد. 
پاورقي
1- Logistics Performance Index
 2- Hellmann Worldwide Logistics
 3-Armstrong and Associates
 4- Keuhne + Nagel
 5- DHL
 6- DB Schenker