وقتي حلقه سايت‌‌هاي سفيد روز به‌روز تنگ‌تر مي‌شود
فيلترينگ در ايران سابقه‌اي تقريبا به اندازه قدمت حضور اينترنت دارد. همان زمان كه اينترنت در ايران گسترش پيدا كرد، فيلترينگ هم به‌دنبال آن براي برخي از سايت‌ها نمايان شد. با وجود اين گستره فيلتر شدن سايت‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي در سال‌هاي گذشته افزايش يافت و حلقه سايت‌هايي كه بدون استفاده از فيلترشكن براي مردم در دسترس باشد، روز به روز تنگ‌تر شد.
فيلترينگ در ايران سابقه‌اي تقريبا به اندازه قدمت حضور اينترنت دارد. همان زمان كه اينترنت در ايران گسترش پيدا كرد، فيلترينگ هم به‌دنبال آن براي برخي از سايت‌ها نمايان شد. با وجود اين گستره فيلتر شدن سايت‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي در سال‌هاي گذشته افزايش يافت و حلقه سايت‌هايي كه بدون استفاده از فيلترشكن براي مردم در دسترس باشد، روز به روز تنگ‌تر شد. تا جايي كه در حال حاضر بسياري از شبكه‌هاي اجتماعي خارجي فيلتر شدند، از اينستاگرام و توييتر گرفته تا پيام‌رسان‌هايي مانند تلگرام و واتساپ. اتفاقي كه قريب به اتفاق كاربران اينترنتي را به سمت استفاده از فيلترشكن سوق داده و كارشناسان امنيتي را هم ازاين بابت نگران كرده است.
گزارش نظرسنجي از مردم درباره وضعيت اينترنت، شبكه‌هاي اجتماعي و فيلترينگ كه براساس نظرات كاربران در شهريور و اسفند ۱۴۰۲ گردآوري شده است، منتشر شد. انديشكده حكمراني شريف با تهيه گزارش توصيفي و تحليلي با عنوان «اينترنت از نگاه مردم» زيست مجازي ايرانيان و نگرش آنها درباره اينترنت، شبكه‌هاي اجتماعي و فيلترينگ را مورد بررسي قرار داده است. اين مجموعه به سفارش وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات و در ۴ بخش وضعيت كلي مصرف مجازي كاربران و ارزيابي آنان از وضعيت اينترنت و شبكه‌هاي اجتماعي، فيلترينگ از نگاه مردم، تحليل و ارزيابي ميزان موفقيت سياست فيلترينگ و جمع بندي و توصيه‌هاي سياستي گردآوري شده است. در بخش اول دسترسي به گوشي تلفن همراه هوشمند آمده است: بر اساس داده‌هاي اسفند ۱۴۰۲ ميزان ۸۳.۹ درصد افراد گوشي هوشمند دارند و تنها ۱۴.۹ درصد گوشي موبايل هوشمند نداشته‌اند. همچنين ۱.۳ درصد گفته‌اند كه اصلاً موبايل ندارند. اينترنت مورد استفاده كاربران نيز عبارت است از ۶۰.۵ كاربران فقط از اينترنت موبايل، ۱۰.۴ درصد فقط از اينترنت ثابت و ۲۹.۱ درصد از هر دو استفاده مي‌كنند. همچنين بر اساس نظرسنجي اسفندماه، ۲۰ درصد كاربران فقط از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي، ۲۲ درصد فقط از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي خارجي و ۵۷ درصد از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي و خارجي استفاده مي‌كنند. همچنين بر اساس نظرسنجي شهريورماه ۱۴۰۲ بعد از فيلترينگ، كاهش استفاده در شبكه‌هاي اجتماعي و پيامرسانهاي خارجي اتفاق افتاده و بيشترين كاهش در استفاده از واتس اپ با ۲۷.۲ درصد افت بوده است. استفاده از شبكه اجتماعي اينستاگرام نيز كه در حال حاضر بيشترين مخاطب را دارد، در مقايسه با شهريور ماه با قبل از فيلترينگ ۱۲.۱ درصد كاهش داشته است. در مقابل، استفاده از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي افزايش پيدا كرده است.
مهم‌ترين دغدغه كاربران در استفاده از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي
اين گزارش عنوان كرده كه در پاسخ به پرسش «مهم‌ترين نگراني شما در استفاده از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي چيست؟» بر اساس نظرسنجي اسفندماه، ۳۹.۸ درصد نمونه گفته‌اند نگراني خاصي ندارند. ۲۱ درصد از كيفيت پايين خدمات و ۱۴.۱ درصد از دسترسي به اطلاعات شخصي نگران هستند. در بين افرادي كه از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده نمي‌كنند، ۲۰.۹ درصدشان نگراني خاصي براي استفاده از اين اپليكيشن‌ها ندارند و مهم‌ترين نگراني ۲۳.۶ درصد آنها، دسترسي به اطلاعات شخصي است.
مهم‌ترين مشكل كاربران در استفاده از اينترنت
بر اساس نظرسنجي اسفندماه، ۴۳ درصد كاربران مهم‌ترين مشكل خود را كندي سرعت اينترنت اعلام كرده‌اند. ۳۰.۷ درصد هزينه‌هاي زياد و ۱۸.۳ درصد محدوديت يا فيلترينگ را مهم‌ترين مشكل خود در استفاده از اينترنت مي‌دانند.
ميزان استفاده از فيلترشكن
بر اساس نظرسنجي شهريورماه، ۶۰.۳۲ درصد مردم (۷۵.۴ درصد كاربران اينترنت) از فيلترشكن استفاده مي‌كنند كه در نظرسنجي اسفندماه اين عدد به ۶۶.۸۸ درصد مردم (۸۳.۶ درصد كاربران اينترنت) رسيده است.
ميزان و مدت زمان استفاده از فيلترشكن
بر اساس نظرسنجي اسفندماه ۱۴۰۲ در مورد مدت زمان استفاده از فيلترشكن، ۱۴.۱ درصد گروه نمونه گفته‌اند اصلاً از فيلترشكن استفاده نمي‌كنند. ۲۶.۴ درصد كمتر از دو ساعت در روز، ۳۵.۸ درصد دو تا شش ساعت و ۲۱.۴ درصد شش ساعت و بيشتر در روز از فيلترشكن استفاده مي‌كنند.
مشكلات استفاده از فيلترشكن
بر اساس داده‌هاي نظرسنجي اسفندماه، ۵۶.۴ درصد افرادي كه از فيلترشكن استفاده مي‌كنند از قطعي‌‌هاي مكرر ناراضي هستند. ۵۲ درصد از سرعت پايين فيلترشكن و ۱۹.۹ درصد از تبليغات ناخواسته ناراضي هستند. ۱۷.۸ درصد مشكل عدم امكان اتصال به برخي پلتفرم‌هاي داخلي را دارند و ۱۴.۵ درصد با مشكل آسيب به گوشي تلفن همراه مواجه بوده‌اند. همچنين ۱۰.۴ درصد موقع استفاده از فيلترشكن ترس از دسترسي به اطلاعات شخصي تلفن همراه دارند.
ارزيابي كاربران از علت فيلترينگ
در نظرسنجي شهريورماه، در پاسخ به اين پرسش كه هدف مسوولان از فيلتر شبكه‌هاي اجتماعي (اينستاگرام، واتساپ و تلگرام) چه بوده است، ۲۷.۵ درصد كاربران به گزينه محدوديت انتشار اخبار و محتوا‌هاي مخالف دولت اشاره كرده‌اند. ۱۴.۱ درصد معتقدند دليل دولت براي فيلترينگ، جلوگيري از انتشار محتوا‌هاي غيراخلاقي است و ۱۱ درصد گفته‌اند هدف مسوولان، كنترل و دسترسي دولت به اطلاعات مردم است. ۱۰.۱ درصد نيز معتقدند هدف دولت از فيلترينگ، حمايت از شبكه‌هاي اجتماعي داخلي است. همچنين از افرادي كه در حال حاضر از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده نمي‌كنند، پرسيده شد كه «در صورت تداوم فيلتر واتساپ و اينستاگرام، آيا از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده خواهيد كرد؟» در شهريورماه ۱۸.۷ درصد پاسخ «بله» را انتخاب كرده بودند كه اين عدد در اسفندماه به ۲۴.۲ درصد رسيد. از افرادي كه در حال حاضر از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده مي‌كنند پرسيده شد كه «اگر پلتفرم‌هاي خارجي (واتساپ، تلگرام، اينستاگرام و) … رفع فيلتر شوند، آيا همچنان از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده مي‌كنيد؟.» ۷۴.۶ درصد افرادي كه در حال حاضر از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده مي‌كنند، گفته‌اند اگر پلتفرم‌هاي خارجي هم رفع فيلتر شوند همچنان از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي استفاده خواهند كرد.
تأثيرات فيلترينگ
همچنين در تأثير فيلترينگ روي استفاده از پيام‌رسان داخلي نتيجه گرفته است كه تأثير فيلترينگ بر افزايش استفاده از پيامرسانهاي داخلي، چندان به گرايش سياسي حساس نبوده و در تمام گروه‌هاي سياسي تقريباً يكسان بوده است. فراگيري گسترده استفاده از فيلترشكن، مدت استفاده طولاني كاربران و سهم قابل توجه فيلترشكن‌‌هاي رايگان سبب مي‌شود كه مخاطرات امنيتي مرتبط با استفاده از فيلترشكن به موضوعي مهم تبديل شود كه علاوه بر تهديدات فردي، امنيت سايبري كل جامعه را با خطر مواجه مي‌سازد. سياست فيلترينگ به لحاظ فني تا حد زيادي موفق بوده است، اما از جهت ايجاد پيامد‌هاي جانبي نامطلوب در حوزه امنيتي، فرهنگي و اقتصادي چندان موفق نبوده است. همچنين اين سياست از منظر مولفه‌هاي نرم همراهي كاربران و معناي ادراك شده از سوي آنان به توفيق كاملي دست نيافته است.
