زمان زيادي از وايرال شدن خبر وجود «قليان‌هاي اكسيژن» در سفره خانه‌ها و كافي شاپ‌ها نمي‌گذرد اما همين مدت كوتاه هم كافي بود تا حرف و حديث‌هاي بسياري در مورد آن منتشر شود. اين بار جدال بر سر «يك كام عميق» است. كامي كه شما را به خنده وامي دارد و به خلسه مي‌برد و اما مسوولان مي‌گويند هيچ ضرري ندارد. اولين بار حسين فرشيدي، معاون بهداشت وزارت بهداشت در نشست خبري هفته ملي بدون دخانيات در رابطه با قليان اكسيژن گفت: مركز مبارزه با دخانيات دانشگاه شهيد بهشتي اعلام كرد كه جايگزيني را ارايه بدهد كه ضرر كمتري داشته باشد و در كنارش بتواند مصرف دخانيات را كاهش بدهد. يكي از راه‌هاي كاهش مصرف دخانيات نيز جايگزيني است و اين طرح در 10 استان به صورت نمونه شروع شده است. فرشيدي با طرح اين ادعا كه تمام موارد بر اساس استانداردهاست و قليان اكسيژن ضرر فيزيكي و جسمي ندارد، مدعي شد: بر اساس گزارش اوليه نيز وزارت بهداشت كار مركز تحقيقات را تأييد كرده است؛ قليان اكسيژن وابستگي ايجاد نمي‌كند و يك كار جايگزين است البته نمي‌توان گفت كه مي‌تواند تمام مشكلات را رفع كند و جايگزين دخانيات شود. ما مطالعات را ادامه خواهيم داد و تا پايان مطالعه قليان اكسيژن منتظر خواهيم ماند تا اگر بتواند به عنوان جايگزيني با خطرات كمتر باشد مجوز استفاده پيدا كند.
اجرايي شدن قبل از صدور مجوز
اما در مدت زمان كمي تعداد زيادي از سفره خانه‌هاي سنتي و كافي شاپ‌ها اقدام به ارايه قليان اكسيژن به مشتريان خود كردند. البته كه حرف‌هاي يك مقام مسوول در وزارت بهداشت در مورد تاييد قليان اكسيژن به اندازه كافي بحث برانگيز بود اما مساله اينجاست كه استفاده از اين قليان در كشورهاي ديگر هم مرسوم بوده و البته بر خلاف گفته‌هاي اين مقام وزارت بهداشت عوارضي هم داشته است. يكي از بارزترين عوارض اين نوع قليان دفع و كاهش ويتامين‌ها ازجمله B12 است و قاعدتا چنين اتفاقي در درازمدت براي سيستم عصبي و حتي اعصاب محيط مركزي مشكلاتي ايجاد مي‌كند. همچنين كم‌خوني‌هايي- ناشي از كمبود B12- يكي ديگر از عوارض آن است. اين البته جزو هشدارهايي است كه فرد مصرف مكرر و مزمن داشته باشد و به‌صورت حاد با توجه به اين گاز، حالت خنده يا خلسه، يك ضعف عمومي ايجاد كند. آنچه بيشتر گزارش شده، امكان كاهش فشار خون است كه اين امر موجب سرگيجه مي‌شود.
تصويب طرح تحقيقاتي بدون نظر كارشناسان
البته به‌رغم ادعا و پافشاري وزارت بهداشت بر بي‌خطربودن «قليان اكسيژن» رييس انجمن ريه ايران مي‌گويد از وجود چنين طرح مطالعاتي بي‌اطلاع بوده‌اند، همچنين گاز به‌كاررفته در اين قليان عوارض بسيار خطرناكي براي سلامتي در بر دارد. طي ماه گذشته كه برخي از رسانه‌ها اقدام به طرح مضرات استفاده از قليان اكسيژن كردند بسياري از
سفره خانه‌ها و كافي شاپ‌ها از مجوز سازمان غذاودارو براي استفاده از آن خبر دادند. با وجود اين، تعداد زيادي از پزشكان متخصص نسبت به عوارض احتمالي آن هشدار دادند و استفاده از قليان اكسيژن را خطرناك، داراي عوارض و بدون مبناي علمي دانستند. حالا اما رييس انجمن ريه ايران و دبير بورد فوق تخصصي ريه در اين باره مي‌گويد: انتظار مي‌رفت كه لااقل طرح تحقيقاتي قليان اكسيژن به اطلاع ما نيز مي‌رسيد! زيرا اين طرح‌ها بايد به انجمن‌هاي علمي وابسته به وزارت بهداشت و افراد متخصص براي بررسي‌هاي كارشناسي به عنوان بازوهاي علمي وزارت بهداشت ارجاع مي‌شد اما ما از اين موضوع بي‌خبر بوديم! دكتر مصطفي قانعي در پاسخ به اين سوال كه چه موادي در اين قليان به كار رفته است اظهار مي‌دارد: در موضوع قليان اكسيژن اخباري كه داريم ضدونقيض است و در آن چه اعلام شده گاهي گفته شده است كه اين قليان تركيبي از گاز اكسيژن و نيتروز اكسيد است و گاهي نيز بيان مي‌شود كه انتونوكس در آن به‌كار رفته است. او مي‌افزايد: تعجب ما اين است كه از يك طرف اعلام مي‌شود در اين دستگاه تركيب گاز N2O و اكسيژن به كار رفته است و از سوي ديگر مجري طرح اين مساله را رد مي‌كند. گاز N2O كه همه آن را با عنوان گاز خنده مي‌شناسند اگر در بلندمدت مورد استفاده قرار بگيرد مي‌تواند براي افراد مشكلات خطرناكي را ايجاد كند.
رييس انجمن ريه ايران در ادامه مي‌گويد: از سوي ديگر اين موضوع كه مي‌گويند دانشگاه علوم پزشكي شهيد بهشتي در حال اجراي اين طرح است و كد اخلاق را هم گرفته است جاي سوال دارد زيرا بنده عضو كميته كشوري اخلاق نيز هستم و اينكه اين دستگاه از كجا كد اخلاق را گرفته است كه خود مصرف‌كننده از قرارگرفتن در مطالعه اطلاع ندارد نيز جاي سوال دارد! رعايت اخلاق در مطالعه يعني هر زمان فرد بخواهد مي‌تواند از مطالعه خارج شود و عوارض آن در فرد پيگيري و ثبت مي‌شود.
در پزشكي ماده‌اي نداريم
كه فقط منفعت داشته باشد
دكتر قانعي در مورد ادعاي وزارت بهداشت و درمان كه مي‌گويد قليان اكسيژن دستگاهي بي خطر براي سلامتي انسان است اظهار مي‌دارد: با وجود تمام تناقض‌ها، كه برخي مي‌گويند در اين قليان گاز N2O و برخي ديگر از انتونوكس نام مي‌برند به هر حال هر كدام از اين مواد در قليان اكسيژن مورد استفاده قرار بگيرد عوارضي در پي دارند زيرا ما در پزشكي دارو و ماده‌اي نداريم كه فقط منفعت داشته باشد و عوارضي نداشته باشد. او مي‌افزايد: انتونوكس دارويي است كه 200 سال قدمت دارد و براي اينكه بتوانند برخي اعمال پزشكي را بدون درد انجام دهند، به‌كار مي‌رفته است؛ در واقع انتونوكس به عنوان كاهنده درد استفاده مي‌شده است و براي اندوسكوپي و... مي‌تواند مورد استفاده قرار بگيرد كه به‌هرحال عوارضي دارد.
اين فوق تخصص ريه تصريح مي‌كند: درباره گاز نيتروز اكسايد نيز هنگام استفاده از آن شرايطي وجود دارد از جمله اينكه بايد گوش فرد مشكلي نداشته باشد؛ اگر ضربه به سر و خونريزي وجود داشته باشد با توجه به اثراتي كه اين گاز روي اتساع عروق مي‌گذارد بسيار خطرناك است. برخي افراد مانند غواص‌ها نمي‌توانند از اين گاز استفاده كنند. هنگام استفاده بايد از فرد پرسيده شود كه جراحي چشم يا مشكل ريوي داشته است يا خير؛ همچنين اگر سطح ب12 فرد پايين باشد استفاده از اين ماده آن را تشديد مي‌كند و بنابراين اگر قرار است طرحي مطالعاتي انجام شود ابتدا بايد همه اين مسائل بررسي شوند و يك به يك اين موارد بايد از قبل از استفاده از فرد پرسيده شود و بعد اجازه استفاده از قليان كه حاوي اين گاز است به او داده شود. او مي‌افزايد: همچنين در صورتي كه در اين قليان از گاز انتونوكس استفاده شده باشد؛ بايد توجه داشت كه سرگيجه از عوارض انتونوكس است؛ حالا تصور كنيد فرد براي تفريح آمده از قليان اكسيژن استفاده كرده است و پس از آن مي‌خواهد رانندگي كند؛ استفاده از اين گاز براي رانندگي حادثه‌ساز خواهد بود زيرا سرگيجه ايجاد مي‌كند. همچنين در هر سني نيز نمي‌توان از اين گاز استفاده كرد و افراد مسن پس از مصرف اين گاز نياز به همراه دارند تا تعادل خود را از دست ندهند.
عوارض استفاده از قليان اكسيژن
دكتر قانعي در ادامه مي‌گويد: يكي ديگر از عوارض اين گاز نيز سفتي و اسپاسم عضلات است و حالت تهوع و استفراغ ايجاد مي‌كند همچنين اگر انتونوكس استفاده شود فرد بايد 30 دقيقه صبر و سپس رانندگي كند. اگر فرد به‌صورت طولاني‌مدت از اين گاز استفاده كرده باشد دچار كم‌خوني مگالوبلاستيك مي‌شود كه در آن گلبول‌هاي قرمز بزرگ مي‌شوند. همچنين در افرادي كه از اين گاز استفاده كرده‌اند انجام كار پيچيده مجاز نيست زيرا هوشياري كمتر مي‌شود.
او مي‌افزايد: نكته ديگر اين است كه اين گاز نبايد در زنان باردار مورد استفاده قرار گيرد؛ ازآن‌جايي كه بسياري از زنان در ماه‌هاي ابتدايي ممكن است از بارداري خود مطلع نباشند اين گاز در زنان بايد با احتياط مورد مصرف قرار گيرد زيرا بيشترين آسيب به جنين زنان باردار نيز در سه‌ماهه اول بارداري وارد مي‌شود. رييس انجمن ريه ايران خاطرنشان مي‌كند: از سوي ديگر مصرف برخي داروها با اين گاز تداخل دارد براي مثال در افرادي كه آميودارون مصرف مي‌كنند يا به‌دليل عفونت ادراري از نيتروفورانتوئين استفاده مي‌كنند ممكن است شاهد تداخل دارويي باشيم زيرا اين داروها تداخل با اين گاز دارند و گازي كه عنوان شده است در اين قليان وجود دارد اثربخشي اين داروها را تغيير مي‌دهد.
تيغ دو لبه مصرف اكسيژن
دكتر قانعي با اشاره به اينكه بسياري به اشتباه فكر مي‌كنند مصرف اكسيژن هيچ ضرري براي افراد ندارد مي‌گويد: يك جمله كه بين پزشكان مصطلح است اين است كه «مصرف اكسيژن يك تيغ دولبه است»؛ هم بيماري را مي‌برد و هم بيمار را مي‌بُرد و از بين مي‌برد بنابراين مصرف بيش از حد اكسيژن نيز عوارضي دارد؛ حتي براي اينكه مصرف بيش از حد آن عوارضي نداشته باشد به بيماراني كه اكسيژن به آنها وصل است دستگاه پالس اكسي‌متر مي‌دهيم تا بتوانند ميزان اكسيژن خون خود را اندازه‌گيري كنند تا اكسيژن بيش از حد براي كسي تجويز نشود.
سوال آخر
اما سوال مهمي كه مطرح مي‌شود اين است كه به گفته سخنگوي وزارت بهداشت اين طرح همچنان در حال بررسي است در حالي كه مجوز استفاده از آن در كافي شاپ‌ها و سفره خانه‌ها صادر شده است. آيا بررسي و مطالعه بر روي يك طرح نبايد به سرانجام برسد و بعد از آن مجوز استفاده صادر شود. چطور است كه قبل از به پايان رسيدن مطالعات و تحقيقات سازمان غذاودارو به اين طرح مجوز داده و حالا هم مردم مي‌توانند از آن استفاده كنند بدون اينكه از عوارض قطعي و واقعي آن اطلاعي داشته باشند؟
