در باب نسل جديد فقرو نابرابري

با آغاز مناظرات انتخاباتي كه اتفاقا با مناظرات اقتصادي آغاز شد، رقابت نامزدهاي رياست‌جمهوري براي ارايه پيشنهادات رفاهي و معيشتي هم آغاز شده است. اذعان تمامي نامزدها به كوچك شدن سفره مردم ايران و اينكه قرار است كاري كنند كارستان!بود.

فقر و نابرابري كه اغلب از زبان نامزدهاي انتخابات رياست‌جمهوري شنيده مي‌شود، ابعاد مختلف و وسيعي دارد. در دنيايي كه همراه است با تحولات بسيار در پيشرفت علوم و فناوري و در عصري كه به عصر انقلاب ديجيتال و هوش مصنوعي شهره است، در دنيايي كه مواجه است با تغييرات اقليمي كه زندگي را با بحران‌هاي جدي مواجه كرده (كه به تعبير گزارش توسعه انساني 2020، كويد-19 تنها يك نمونه از اين بحران‌ها بود) در دنيايي كه خشكسالي، سيل، زلزله و .... به دنبال تغييرات آب و هوايي رو به افزايش است و زندگي مردم را به‌شدت تحت تاثير قرار مي‌دهد، تعارضات ميان منظومه‌هاي قدرت، بيش از هر زمان ديگر به وقوع جنگ‌ها و پيامدهاي آن بر زندگي مردم و ايجاد نابرابري‌ها دامن زده، سخن گفتن از فقر و نابرابري ابعاد بسيار گسترده‌اي به خود مي‌گيرد. در چنين فضايي، سياست‌گذاري‌هاي ناكارآمد در كشور نه تنها مانع از بين رفتن فقر و نابرابري در تمامي ابعاد آن است كه مانع از آن است تا به ابعاد وسيع‌تر فقر حتي توجه شود. 

گزارش توسعه انساني در سال 2019 هشدار مي‌داد كه نسل جديدي از نابرابري در حال وقوع است و ضروري است تا كشورها به اين مقوله فراتر از مباحث درآمدي، فراتر از روش‌هاي اندازه‌گيري معمول و فراتر از آنچه براي نسل حاضر در حال وقوع است بنگرند. اگرچه تلاش‌هاي بشر براي از بين بردن محروميت‌هاي شديد و تامين نيازهاي اوليه قابل قبول بوده و توانسته نابرابري را كاهش دهد، اما جايي كه به قابليت‌هاي جديد و پيشرفته مي‌رسيم، اين نابرابري ميان كشورها افزايش مي‌يابد. اگر كشورها در كاهش نابرابري در شاخص‌هايي نظير كاهش نرخ مرگ و مير نوزادان موفق بوده‌اند، در بهبود كيفيت زندگي سالم در تمامي ابعاد آن در واگرايي برابري به سر مي‌برند. اگر در دسترسي به آموزش‌هاي ابتدايي براي همگان به كاهش نابرابري‌ها مي‌رسند، در دستيابي به آموزش با كيفيت در تمامي سطوح در واگرايي به سر مي‌برند. اگر در دستيابي به ابزارهاي اوليه تكنولوژيك نظير اينترنت و موبايل به برابري نزديك مي‌شوند در دستيابي به فناوري‌هاي نوين، پهناهاي باند و .... در واگرايي به سر مي‌برند. دنياي مدرن امروز دنيايي است كه نابرابري در آن نيز به شكل‌هاي پيشرفته‌تر در حال تعريف است و اين تعاريف جديد مستلزم ابزارهاي اندازه‌گيري جديد است. در عين حال سياره‌اي كه با وقوع تغييرات اقليمي و آب و هوايي با فشار بسيار مواجه است، اگر حفظ نشود، به نابرابري بين نسلي در بهره‌مندي از سياره ميان نسل‌هاي فعلي و آتي منجر مي‌شود. 

كمي تعمق در موارد فوق نشان مي‌دهد كه در كشور ايران نيز با چنين چالش‌هايي مواجه هستيم. هر چند در ايران تلاش‌هايي براي كاهش نابرابري متمركز بر شاخص‌هاي كلاسيك صورت گرفته كه البته توفيق مورد انتظار را نداشته است (ضريب جيني در حوالي 40 درصد و 32 درصد جمعيت زير خط فقر)، اما آنچه مهم است اينكه موازي با برنامه‌ريزي‌هايي براي از بين بردن نابرابري‌هاي كلاسيك، نابرابري‌هاي جديد در حال وقوع و گسترش است. نابرابري‌هايي كه زاييده دنياي جديد و عصر حاضر است. عدم توجه به اين دو مقوله، احتمال وقوع بحران‌هاي جديد در آينده را افزايش مي‌دهد. 

يكي از مهم‌ترين قدم‌ها در سياست‌گذاري فقرزدا، پايش وضعيت فقر و نابرابري در كشور است. پايش فقر و نابرابري بايد در تمامي ابعاد آن صورت پذيرد. به اين معني كه صرف تمركز بر فقر مطلق- كه بر اساس تعاريف بين‌المللي به مفهوم زندگي زير خط فقر مطلق بين‌المللي (2.5 دلار در روز) است، يا فقر درآمدي- كه به مفهوم آستانه درآمد مورد نياز خانوار در تامين نيازهاي اوليه خود است- در پايش وضعيت فقر كفايت نمي‌كند. بلكه پايش مستمر فقر چندبعدي-كه در برگيرنده شاخص‌هاي آموزشي، سلامت و بهداشت و اقتصادي است- نيز بسيار مهم و ضروري است و مي‌خواهم بر اين نكته اشاره كنم كه فراتر از موارد فوق، اندازه‌گيري ابعاد جديدتري از فقر كه در دنياي امروز معناي مي‌يابد نيز ضرورت دارد. حال كه نامزدهاي رياست‌جمهوري در يك فضاي رقابتي بر آن هستند تا برنامه‌هاي رفاهي و فقرزداي خود را به مردم اعلام نمايند، جلب‌توجه ايشان را به چند نكته ضروري مي‌دانم: 

اول) برنامه‌ريزي براي سياست‌گذاري فقرزدا ابعاد مختلفي دارد. يكي از مهم‌ترين برنامه‌ها در سطح كلان، تمركز بر دستيابي به رشد فراگير فقرزدا و سياست‌گذاري‌هاي مبتني بر اين رويكرد رشد است. 
دوم) سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي براي كاهش فقر و نابرابري مستلزم طراحي و پياده‌سازي يك نظام اندازه‌گيري، پايش، ارزيابي و سياست‌گذاري فقر زداست. اگرچه در ساختار دولت و در دهه اخير اقداماتي در اين زمينه صورت گرفته است، اما همچنان از يك نظام يكپارچه، هم افزا و كامل در اين حوزه بهره‌مند نيستيم. اين در حالي است كه در بسياري از كشورها چنين نظامي در عالي‌ترين سطح حاكميت شكل مي‌گيرد و بر اساس روش‌هاي كاملا علمي، اندازه‌گيري و پايش مستمر فقر در تمامي ابعاد آن انجام مي‌شود و سياست‌گذاري مبتني بر نتايج حاصله صورت مي‌پذيرد. 
سوم) نظام مذكور دو بخش اندازه‌گيري- پايش و سياست‌گذاري را در بر مي‌گيرد. در اندازه‌گيري فقر ذكر چند نكته ضروري است: 
الف-يكي از الزامات اندازه‌گيري فقر، برخورداري از نظام جامع داده و اطلاعات است كه خوشبختانه با تلاش‌هاي انجام شده در دهه 90، پايگاه داده‌هاي رفاه ايرانيان شكل گرفت. اما در تكميل اين پايگاه داده‌اي نيازمند ساماندهي درگاه‌هاي داده‌اي و اطلاعاتي در قالب پنجره واحد هستيم كه در برنامه دولت‌ها بوده و بايد با جديت پيگيري و پياده‌سازي شود. 
ب- ساختاري كه فقر در آن اندازه‌گيري و پايش مي‌شود، بايد يك ساختار مستقل بوده و وابستگي به نهادهاي سياست‌گذار و مجري نداشته باشد تا از هر گونه تعارض در منافع به دور باشد. 
ج- اندازه‌گيري فقر و البته نابرابري بايد در ابعاد مختلف صورت پذيرد تا امكان سياست‌گذاري‌هاي همه‌جانبه را فراهم آورد. بدين‌ترتيب اندازه‌گيري فقر مطلق، فقر درآمدي و فقر چندبعدي به صورت مستمر و توسط يك نهاد (در حال حاضر مركز پژوهش‌هاي مجلس محاسبات فقر درآمدي را انجام مي‌دهد و وزارت تعاون، كار و رفاه اجتماعي محاسبات فقر اعم از درآمدي و چند بعدي را البته نه به صورت منظم انجام مي‌دهد كه ضروري است يكپارچه شود) . 
د- برنامه‌ريزي براي طراحي ابعاد فراتر فقر و نابرابري در مقايسه با ابعاد مورد اشاره يك ضرورت اجتناب ناپذير است. 
ز- طراحي ابزارهاي اندازه‌گيري ابعاد جديد فقر با استفاده از دانش بين‌الملل يك ضرورت اجتناب ناپذير است.
چهارم) در سياست‌گذاري فقر‌زدا ضروري است تا نظام سياست‌گذاري در سطح عالي و متصل به لايه‌هاي زير تعريف و فعاليت نمايد: 
الف) متصل به نظام اندازه‌گيري، پايش و ارزيابي فقر 
ب- متصل به نظام برنامه‌ريزي كلان اقتصادي و نظام تامين مالي
ج- متصل به نظام سياست‌گذاري‌هاي حوزه بهداشت، آموزش، اشتغال، محيط زيست، فناوري اطلاعات و... 
اتصال اين نقاط بايد با استفاده از ابزارهاي سياستي (نظير ابزارهاي تامين مالي، يارانه، ...) و با روش‌هاي علمي قابل طراحي است.