طرح‌های کاندیدای بازنگری در صنعت پتروشیمی ایران
نجابت: بعد از مطالعه اولیه، بازنگری در طرح‌های پتروشیمی تبعات سنگین دارد
گروه پتروشیمی نادی صبوری
از مجموع 73طرح در دست اجرای صنعت پتروشیمی ایران؛ 29طرح با فاصله از منابع آب ایجاد شده است. در چنین وضعیتی، تازه‌ترین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تاکید کرده که «بازنگری و پیشنهاد جایگزینی یا جابه‌جایی در طرح‌های مجتمع‌های بالادستی پتروشیمی جز در کرانه‌های ساحلی که به مشکلات کم‌آبی کشور می‌افزایند اکنون ضروری است.» در این گزارش به صراحت بیان شده است از آنجا که صنایع پتروشیمی به همراه صنایع غذایی و تولیدات فلزات اساسی تقریبا بیش از 80درصد آب مصرفی در کارگاه‌های بالاتر از 10نفر کارکن را به خود اختصاص می‌دهند و طرح‌های متانولی و اوره و آمونیاکی که در سال‌های گذشته مجوزهای فراوانی در این زمینه اخذ کرده‌اند، مصرف آب قابل توجهی دارند به بحران کم‌آبی در ایران دامن زده می‌شود. اظهارنظری که البته غلامحسین نجابت، مدیرعامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی در گفت‌وگو با «تعادل» آن را فاقد مستندات کافی و تقریبا غیرقابل اجرا می‌داند. نجابت به «تعادل» می‌گوید: «طرح‌های پتروشیمی در مرحله مطالعه اولیه یا یک مرحله بعد از آن امکان بازگشت دارند و در غیر این حالت به واسطه هزینه‌هایی که برای خرید انجام گرفته و مهم‌تر از آن
تعهدات اجتماعی که در منطقه ایجاد می‌شود، چندان قابل بازگشت نیستند.»
«دورنمایی از صنعت پتروشیمی در برنامه ششم توسعه» این عنوان گزارشی است که مرکز پژوهش‌ها در آن به مسائل مختلفی پرداخته است از تاثیر نرخ خوراک ارزان گازی بر توسعه نامتوازن پتروشیمی تا آب‌بر بودن و تاثیرات سوءزیست محیطی این واحدها. روزنامه «تعادل» پیش از این هفته گذشته بخشی از این گزارش که بر تاثیر خوراک ارزان تمرکز داشت را تحلیل و بررسی کرد اما مفصل بودن این گزارش ایجاب می‌کند که بخش‌های دیگر آن نیز به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرند؛ اما پیش از اینکه به سراغ بخش جدید این گزارش برویم باید عنوان کرد که اساسا لحن و نگاه گزارش «دورنمایی از صنعت پتروشیمی در برنامه ششم توسعه» به این صنعت بسیار انتقادی بوده و به نوعی این ذهنیت را متبادر می‌کند که انگیزه نگارش آن ایجاد تغییراتی با نیت‌های نامشخص است. این مساله از دیدگاه غلامحسین نجابت، مدیرعامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی نیز دور نمی‌ماند. او هر چند با بیان اینکه چون گزارش را به طور کامل مطالعه نکرده نمی‌تواند اظهارنظری جزیی درباره آن بیان کند درباره موضع‌گیری این گزارش در مورد آب‌بر بودن واحدهای پتروشیمی می‌گوید: «مطرح کردن حرف‌هایی که به ظاهر قشنگ محسوب می‌شود،
کار سختی نیست، مهم‌تر اما این است که برای چنین اظهارنظرهایی مستندات علمی مطرح شود. در غیر این صورت شاید مطرح شدن این مسائل به واسطه خواسته‌هایی در پس پرده است.»
دست گذاشتن روی نقطه حساس آب
اکنون دیگر جدی بودن بحران آب در ایران بر کسی پوشیده نیست. آمار و وضعیت سدها و حوضه‌های آبخیز نا به‌سامان و نگران‌کننده بوده و روزی نیست که یکی از مسوولان دولتی یا نزدیکان به بدنه دولت از «تهدید بحران آب» برای تمدن ایران صحبت نکنند در چنین وضعیتی دست گذاشتن پژوهشگران مجلس روی «آب‌بر» بودن مجتمع‌های پتروشیمی، بیش از پیش ابعاد این مساله را افزایش می‌دهد. در این گزارش آمده است: «تامین آب مورد نیاز مجتمع‌های پتروشیمی از اهمیت زیادی برای تداوم فعالیت آنها برخوردار است. در واقع تامین حجم زیاد آب برای استفاده در بویلرها برای تولید بخار و خنک کردن تجهیزات و موارد دیگر از ضروری‌ترین اقدام‌های ایجاد یک مجتمع پتروشیمی پس از تامین خوراک است.»
در ادامه این گزارش نوشته شده است: آمارهای گزارش «مصرف آب در صنعت» حاکی از آن است که در میان گروه‌های فعالیت صنعتی در بخش صنایع، تولید مواد و محصولات شیمیایی بالاترین سهم مصرف آب را در سال 1390 به خود اختصاص داده است. صنایع مذکور به به همراه صنایع غذایی و تولید فلزات اساسی تقریبا بیش از 80 درصد آب مصرفی در کارگاه‌های بالاتر از 10نفر کارکن را به خود اختصاص داده بودند». در ادامه گزارش با ارائه جدول «مقدار آب مصرفی کارگاه‌های 10نفر کارکن و بیشتر» به این مساله اشاره شده که در سال 1390 فعالیت این قسمت‌ها بیش از 92درصد آب مصرفی بخش صنعت را به خود اختصاص داده است. طبق توضیحی که در گزارش مجلس آمده است «کد 24» که در جدول قابل مشاهده است شامل موارد متعدد مانند تولید مواد پلاستیکی به شکل اولیه و ساخت لاستیک مصنوعی، تولید مواد شیمیایی اساسی، تولید کود شیمیایی و ترکیبات ازت است. براساس آمار در سال 90 کل آب مصرفی بخش صنعت 925میلیون و 93متر مکعب بوده که از این میزان بیش از 370میلیون متر مکعب در بخش صنایع تولید مواد و محصولات شیمیایی مصرف شده است. پژوهشگران مجلس پس از ارائه این آمار به سراغ وضعیت آبی ایران رفته و
می‌نویسند: «براساس گزارش‌های متعدد آب و هوایی، منابع تامین آب رو به کاهش است. هر چند بخش صنعت در میان بخش‌های سه‌گانه صنعت، کشاوری و خانگی، کمترین میزان مصرف را به خود اختصاص داده که تقریبا یک درصد مصرف آب کشور است اما با برنامه‌ریزی صحیح امکان مدیریت معضل کم‌آبی در این بخش وجود دارد.»
افزایش مشکل کم‌آبی توسط پتروشیمی؟!
پس از توصیف دورنمایی از بحران آب در ایران که خود نیز بر سهم اندک صنعت در مصرف آب ایران تاکید دارد، گزارش مرکز پژوهش‌ها به سراغ طرح‌های پتروشیمی در دست اجرا می‌رود. در این قسمت به صراحت بیان شده از آنجا که صنعت پتروشیمی از صنایع پرمصرف آب محسوب می‌شود، بدیهی است که احداث مجتمع‌های بالادستی پتروشیمی جز در کرانه‌های ساحلی مانند خلیج فارس و دریای عمان «به مشکل کم‌آبی ایران» اضافه می‌کند. یکی از مهم‌ترین نکات در زمینه این نگاه مرکز پژوهش‌ها فارغ از صحیح یا غلط بودن آن، تفاوت لحن و دیدگاه نسبت به دیگر گزارش‌هایی است که تاکنون از سمت این نهاد درباره مصرف انرژی در ایران منتشر شده است. برای مثال در گزارشی که اوایل سال جاری در این مرکز مطرح شده بود با دفاع از سرانه بالا مصرف «برق خانگی» در ایران به صراحت بیان شده بود که اساسا مقصر افزایش مصرف نه در سمت «مصرف‌کنندگان» بلکه در «عملکرد نامطلوب تولید و توزیع‌کنندگان انرژی» نهفته است. این درحالی است که در گزارش جدید اساسا رویکرد و نگاه تغییر کرده و تیر به سمت «مصرف‌کننده» نشانه رفته است. از سوی دیگر در تحلیل مصرف آب در کشورهای مختلف، بیشترین بها و ارزش به مصرف آب در صنعت
داده می‌شود، در حالی که گزارش مرکز پژوهش‌ها بیش از هر چیز بر نقش مخرب این بخش بر بحران آب تاکید کرده است. به همین واسطه است که در ادامه این گزارش از سوی پژوهشگران مجلس تاکید شده است: «مقتضی است که در احداث واحدهای پتروشیمی در سایر مناطق ایران بازنگری شود. به ویژه با توجه به اینکه اغلب طرح‌هایی که اخیرا مجوز دریافت کرده‌اند واحدهای متانولی و اوره- آمونیاکی است که مصرف آب بالایی را به خود اختصاص می‌دهند، «بازنگری در طرح‌های موجود و پیشنهاد جابه‌جایی و جایگزینی» برای آنها ضروری است.»
7 طرح اوره آمونیاکی دور از کرانه آبی
طبق بررسی‌های «تعادل» از طرح‌های در دست اجرای صنعت پتروشیمی ایران که فروردین‌ماه 1393 توسط مرکز سرمایه‌گذاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران منتشر شده است، از میان 29 طرح صنعت پتروشیمی که در کرانه دریا قرار ندارند، 7 طرح «آمونیاک و اوره هفتم شهدای مرودشت»، «آمونیاک و اوره یازدهم»، «آمونیاک و اوره دهم»، «آمونیاک و اوره پانزدهم»، «آمونیاک و اوره نهم»، «آمونیاک/ اوره 2 کرمانشاه» و «آمونیاک و اوره سرخس» که به ترتیب در شیراز، لردگان، زنجان، اردبیل، مسجدسلیمان، کرمانشاه و سرخس واقع شده‌اند، در نتیجه طبق «ضرورتی» که در گزارش مرکز پژوهش‌ها به آن اشاره شده است تمام این 7 طرح اکنون باید شامل بازنگری، جابه‌جایی یا جایگزینی شوند. اما اساسا چنین امکانی از لحاظ فنی و اقتصادی وجود دارد؟
کرمانشاه و سرخس کاندیدای بازنگری؟
غلامحسین نجابت مدیرعامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی در پاسخ به این پرسش که در چه مرحله و چه درصدی از پیشرفت فیزیکی امکان بازنگری یا تغییر در مجتمع‌های پتروشیمی در چه مرحله‌یی وجود دارد، می‌گوید: «غالبا در مرحله مطالعه اولیه یا یک مرحله بعد از آن امکان بازگشت وجود دارد اما زمانی که خریدها انجام شده دیگر این بازگشت تبعات سنگینی داشته و در ایران متداول نیست. تعهدهای اجتماعی که چنین طرح‌هایی ایجاد می‌کنند نیز به سادگی قابل گذشت نخواهد بود. مردم مناطق مختلف از قبل چنین طرح‌هایی امیدوار شده و در نتیجه مطالباتی پیدا می‌کنند که هزینه بازگشت در یک پروژه را افزایش می‌دهد.»
طبق بررسی‌های «تعادل» از آمار منتشر شده توسط مرکز سرمایه‌گذاری شرکت ملی صنایع پتروشیمی، در اسفندماه سال 92، «آمونیاک و اوره هفتم شهدای مرودشت 87.27درصد»، «آمونیاک و اوره یازدهم 30.63درصد»، «آمونیاک و اوره دهم 21.81 درصد»، «آمونیاک و اوره پانزدهم 5درصد»، «آمونیاک اوره نهم 24.1 درصد»، «آمونیاک و اوره کرمانشاه در مرحله مقدماتی» و «آمونیاک و اوره سرخس» نیز در مرحله مقدماتی قرار داشته‌اند. به این ترتیب و طبق اظهارات مهندس نجابت تنها طرح‌های کرمانشاه و سرخس قابلیت در نظر گرفته شدن برای بازنگری را دارند.
جامعه‌شناسی پتروشیمیایی
مساله تعهدهای اجتماعی البته در صنعت پتروشیمی ایران از اساس یکی از مهم‌ترین و حتی بالاترین اولویت در احداث واحدهای صنعتی و به ویژه پتروشیمی است. در سال‌های گذشته کم و بیش منتقدان توسعه این صنعت اظهار کرده‌اند که نمایندگان مجلس با رایزنی‌های مختلف و برای کسب آرا، در نهایت مجوز احداث مجتمع پتروشیمی در منطقه خود را می‌گیرند که رویکردی غیرفنی است. پیش از این محمد قسیم عثمانی نماینده بوکان در مجلس در گفت‌وگو با «تعادل» اظهار کرده بود که پیشنهاد احداث مجتمع پتروشیمی در منطقه خود و اساسا رایزنی‌ها برای احداث آن را عهده‌دار بوده است. اما غلامحسین نجابت مدیرعامل اسبق شرکت ملی صنایع پتروشیمی پیش از این در گفت‌وگو با «تعادل» موضع خود را در این باره نشان داده و بیان کرده بود که در نهایت سرمایه‌گذاران هستند که تشخیص خواهند داد طرح‌هایشان را در کجا اجرا کنند. اکنون نجابت اظهار می‌کند که اگر متوسط پیشرفت فیزیکی یک واحد را بالای 20 درصد در نظر بگیریم با توجه به اینکه «مهندسی اصولی» انجام گرفت، Return engineering جلو رفته و سفارشات دیر تحویل نیز داده شده است، حداقل در ایران بازگشت پروژه تاکنون اتفاق نیفتاده است. در دنیا نیز
در این مرحله به ندرت چنین تصمیمی گرفته می‌شود.»
نجابت اظهار می‌کند: «اساسا بیان نظرات آزاد است حتی نظراتی که مبنای مشخص ندارد، وگرنه اکنون من طرحی در صنعت پتروشیمی ایران که احتیاج به آب داشته و منبع تامین آب برای آن پیش‌بینی نشده باشد، سراغ ندارم.»
او در ادامه با اشاره به مثال اوره و آمونیاک زنجان اظهار می‌کند: «اگر تاکنون به این منطقه سفر کرده باشید، مشاهده می‌کنید که خط لوله 30 اینچی، قرار است از رودخانه به شهرک صنعتی 1000 هکتاری که پتروشیمی زنجان نیز در آن واقع است آبرسانی کند. این مساله نشان می‌دهد آب تنها مختص این واحد نیست و کل این شهرک با موافقت سازمان‌های آبی این استان از آب رودخانه منتفع خواهد شد.»
