مركز پژوهش‌هاي مجلس در گزارش تازه‌اي مي‌گويد نابساماني فضاي مجازي در سطوح مختلف حضور كاربران را پرچالش كرده است. اين گزارش اگرچه بخشي از اين بي‌ساماني را اقتضاي فضاي مجازي مي‌داند، از عواملي مثل تداخل وظايف دستگاه‌هاي دولتي و حاكميتي، موانع و خلأهاي قانوني و ضعف در اجراي احكام ياد مي‌كند كه به اين وضعيت نابسامان دامن مي‌زند. در اين گزارش آماده كه باوجود ضريب نفوذ زياد اينترنت در ايران، كيفيت ضعيف، اختلال، محدوديت و سرعت كند و ضعف امنيتي، حضور در اينترنت بسيار دشوار است. گزارش بازوي پژوهشي مجلس در وصف فضاي مجازي ايران مي‌‌نويسد: «با اينكه بالا بودن ضريب نفوذ اينترنت در كشور، امكان حضور در اين فضا را براي درصد بالايي از مردم فراهم كرده است، كيفيت پايين اينترنت، وجود اختلال، محدوديت در اينترنت و سرعت پايين آن و همچنين ضعف در امنيت الكترونيكي، حضور در اينترنت را با چالش مواجه مي‌كند.» دفتر مطالعات آموزش و فرهنگ مركز پژوهش‌ها در تشريح اين نابساماني وضعيت فضاي مجازي را مرور كرده و در گزارش «پويايي‌شناسي مسائل و نابساماني‌هاي فضاي مجازي در ايران» از شكاف عميق در ضريب نفوذ اينترنت پهن‌باند ثابت و سيار در كشور، فاصله زياد سرعت اينترنت ما با جهان، جايگاه ضعيف ايران در خدمات دولت الكترونيك و همه چالش‌هاي پيش روي كاربران ايراني مي‌گويد.
همه سطوح نابساماني
برپايه اين گزارش يكي از سطوح نابساماني، مربوط به تفاوت ذاتي فضاي مجازي و واقعي است و همه جوامع درگير آن هستند. درادامه، نابساماني در سطح نهادي يعني در ارتباط با نظام حكمراني و قانونگذاري و اجراي قوانين مربوط به فضاي مجازي در زمينه بومي آن بررسي شده است. فضاي مجازي بستري متغير است و براي مثال، همگام نبودن سرعت سياست‌گذاري و قانونگذاري فضاي مجازي با سرعت پيشرفت‌هاي فناورانه، منشأ بروز نابساماني‌هايي در اين فضا مي‌شود كه نظام پاسخگويي و مديريتي نهادي را ناكارآمد جلوه مي‌دهد. علاوه‌براين، تداخل وظايف تصميم‌گيران و تعدد يا تصدي‌گري بي‌ضابطه نهادهاي تصميم‌گير و مسائلي كه در تقسيم كار نهادي در دايره نهادهاي حاكميتي و ارتباط با ذينفعان مختلف و منافع آنها ازجمله بخش خصوصي و بخش عمومي وجود دارد، مي‌تواند منشأ بخشي از نابساماني‌هاي فضاي مجازي باشد.
اين گزارش فيلترينگ را مثال مي‌زند كه «هرچند نهاد و سازوكار مشخصي براي فيلترينگ وجود دارد؛ اما پيچيدگي و اهميت اين موضوع، باعث ورود نهادهاي ديگري در تصميم‌گيري در اين حوزه مي‌شود كه سردرگمي‌ها و پيچيدگي‌هاي آن را چندبرابر مي‌كند». در نمونه ديگر، تصدي‌گري بي‌ضابطه دستگاه‌هاي دولتي و حاكميتي، توليد محتوا و خدمات بومي در زيست‌بوم فضاي مجازي كودك و نوجوان را دچار چالش كرده است. طبق اين بررسي موانع يا خلأهاي قانوني در توسعه فضاي مجازي و چالش‌هاي مربوط به اجراي آنها، زمينه‌ساز بخش ديگري از نابساماني‌هاست. براي نمونه موانع قانوني، جلوي توسعه محتوا و خدمات ديجيتال داخلي مرتبط با حوزه كودك و نوجوان در ارتباط با سند صيانت از كودكان و نوجوانان در فضاي مجازي را گرفته است. ضعف در اجراي احكام و ضمانت اجراي از ديگر منابع نابساماني است. از نگاه نويسندگان اين گزارش، نمونه‌اي در ارتباط با نشر اكاذيب، تصويب «الزامات پيشگيري و مقابله با نشر اطلاعات، اخبار و محتواي خبري خلاف واقع در فضاي مجازي» است كه با وجود قوانين فعلي، همچنان چالش «پيشگيري و مقابله با محتواي خلاف واقع، كافي نبودن ضمانت‌هاي اجرا يا بازدارندگي» در آن وجود دارد.
فضاي مجازي ايران از دريچه آمار
مركز پژوهش‌هاي مجلس در بخش ديگري از اين گزارش وضعيت فضاي مجازي ايران را براساس شاخص‌هاي مختلف بررسي مي‌كند؛ ازجمله نظارت بر تنظيم‌گري، ضريب نفوذ اينترنت، سرعت اينترنت، توسعه دولت الكترونيك، شكاف مهارت‌هاي ديجيتال، كيفيت زندگي ديجيتال و وضعيت استفاده از پيام‌رسان‌ها و رسانه‌هاي اجتماعي در ايران و شاخص آمادگي شبكه.
وضعيت ايران در شاخص نظارت بر تنظيم‌گري
تا سال ۲۰۲۰ كه شاخص نظارت بر تنظيم‌گري مبتني بر كيفيت عملكرد تنظيم‌گري كشورها براي نسل‌هاي اول تا چهارم اينترنت بود، ايران امتياز ۸۶ را در اين شاخص داشت؛ اما اين رده‌بندي از سال ۲۰۲۱ با تمركز بر اينترنت نسل پنجم جديد تغيير يافت و امتياز ايران به 48.46 سقوط كرد. اين گزارش با مقايسه امتياز ايران در شاخص نظارت بر تنظيم‌گري فناوري اطلاعات و ارتباطات با امتياز كشورهاي ديگر منطقه از ضرورت تلاش براي برطرف كردن چالش‌هاي تنظيم‌گري كشور مي‌گويد. چالش‌هاي اشاره‌شده عبارت‌اند از: نياز به بودجه زياد، تحريم‌ها و افزايش هزينه‌هاي ارزي، نبود تناسب و توازن در تعرفه‌گذاري، ضعف ضمانت اجرايي مصوبات كميسيون تنظيم مقررات ارتباطات، نبود تعامل با تنظيم‌گري بخش‌هاي مختلف، نياز به باندهاي فركانسي جديد، نبود همكاري مناسب ساير نهادها مانند شهرداري‌ها براي توسعه شبكه‌هاي ثابت و همراه.
وضعيت ايران در شاخص ضريب نفوذ اينترنت
مركز پژوهش‌ها مي‌گويد ايران از نظر ضريب نفوذ اينترنت با چالش جدي مواجه نيست و فاصله زيادي با كشورهاي منطقه ندارد؛ اما فاصله زيادي ميان ضريب نفوذ اينترنت پهن‌باند ثابت و سيار در كشور به چشم مي‌خورد. براساس آمار اتحاديه بين‌المللي مخابرات، در سال ۲۰۲۲ ميانگين جهاني ضريب نفوذ اينترنت پهن‌باند ثابت 17.6 درصد بوده؛ اما ايران با 12.3 درصد اشتراك پهن‌باند ثابت، از ميانگين جهاني كمتر است. اين در حالي است كه در كشورهايي مانند امارات متحده عربي ۴۰ درصد، در عربستان ۳۷ درصد، در تركيه 22.3 درصد، در كره 45.4 درصد و در ژاپن 37.2 درصد مشتركان اينترنت پهن‌باند ثابت آنها بيشتر از ميانگين جهاني است. اين گزارش در ارتباط با شكاف زياد در ضريب نفوذ پهن‌باند ثابت و سيار در ايران مي‌‌نويسد: «در ايران توسعه شبكه فيبر نوري كشور در دست بخش خصوصي است؛ بنابراين توسعه پهن‌باند ثابت علاوه بر ملاحظات مربوط به ويژگي‌هاي محيطي كشور ايران، متأثر از ملاحظات اقتصادي بخش خصوصي نيز است و هرچند دولت سيزدهم بر دستيابي مردم به اينترنتي با سرعت و كيفيت مطلوب‌تر تأكيد دارد و حمايت‌هاي مالي دولتي از توسعه آن صورت مي‌گيرد؛ اما همچنان توسعه آن براي بخش خصوصي، هم منطقي و هم سودآور نيست.»
وضعيت ايران در شاخص سرعت اينترنت
مركز پژوهش‌ها با تكيه بر منابعي مثل «اسپيدتست» مي‌گويد: «شاخص كيفيت اينترنت ايران در همه ابعاد وضعيت بحراني را ندارد.» اين در حالي است كه به‌تازگي در مراسم رونمايي سومين گزارش كيفيت اينترنت، تهيه‌كنندگان اين گزارش عنوان كردند كه «اگرچه گزارش اسپيدتست مرجع و معيار افزايش سرعت نيست؛ اما نشان‌دهنده بهبود شرايط است.» بازوي پژوهشي مجلس با مرور آمار اسپيدتست درباره سرعت اينترنت پهن‌باند و ثابت ادامه مي‌دهد: «شاخص ضريب نفوذ اينترنت در كشور نشان مي‌دهد سرعت اينترنت در بخش اينترنت ثابت فاصله زيادي با ميانگين جهاني دارد.» براساس آمار اسپيدتست، رتبه كشور نسبت به كشورهاي ديگر پايين‌تر است و فاصله زيادي با آنها ديده مي‌شود. همين‌طور بايد گفت كه هرچند در همه كشورها سرعت اينترنت در پهن‌باند سيار بيش از پهن‌باند ثابت است، اين اختلاف در ايران بيش از دو برابر است.
وضعيت ايران در شاخص جهاني توسعه دولت الكترونيك
توسعه دولت الكترونيك شاخص ديگري است كه درادامه بررسي مي‌شود. اين شاخص حذف ضرورت مراجعه حضوري براي دريافت خدمات دولتي و امكان دسترسي به آنها ازطريق سامانه‌ها را نشان مي‌دهد. اين گزارش مي‌گويد كه رتبه ايران در شاخص توسعه دولت الكترونيك از سال ۲۰۰۳ تاكنون روند رو به بهبودي را طي كرده و از ۱۰۷ در سال ۲۰۰۳ به رتبه ۹۱ در سال ۲۰۲۲ رسيده است. طبق گزارش ۲۰۲۲ «شاخص جهاني كيفيت ديجيتال» كه شركت سرفشارك منتشر كرده، ايران در زيرشاخص دولت الكترونيك، رتبه ۷۹ را از بين ۱۱۸ كشور جهان داشته است كه پايين‌تر از ميانگين جهاني است. مركز پژوهش‌هاي مجلس با تكيه بر آمارهاي جهاني مي‌گويد كه ايران در زيرشاخص خدمات برخط دولت الكترونيك جايگاه ضعيفي را دارد و ادامه مي‌دهد: «اين در حالي است كه در گزارش‌هاي مختلف مسوولان كشور اشاره مي‌شود كه درصد زيادي از خدمات دستگاه‌هاي اجراي به‌صورت برخط انجام مي‌شود.» اين گزارش براي نمونه گفته‌هاي عيسي زارع‌پور، وزير ارتباطات را مثال آورده كه در مقاطع مختلف دربابره خدمات‌دهي برخط دستگاه‌هاي اجرايي در سال ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ وعده داده است. درادامه با اشاره به هدف كمي برنامه هفتم توسعه براي رسيدن به رتبه ۶۱ در شاخص توسعه دولت الكترونيك تأكيد شده است: «با‌توجه‌به رتبه ۹۱ در سال ۲۰۲۲ همچنان فاصله زيادي تا رسيدن به وضعيت مطلوب وجود دارد.» ضعيف‌بودن خدمات دولت الكترونيك، باعث مي‌شود كه ضرورت حضور در فضاي مجازي كاهش پيدا كند و رابطه معكوسي با كيفيت و نوع محتواي ارايه‌شده در فضاي مجازي دارد. همچنين، مشاركت الكترونيكي پايين در دولت الكترونيك، كنشگري در فضاي مجازي و درنتيجه توليد محتوا و انباشت داده را كاهش مي‌دهد.
وضعيت ايران در شاخص جهاني شكاف مهارت‌هاي ديجيتال
براساس گزارش ۲۰۲۱ «شاخص شكاف مهارت‌هاي ديجيتال» كه شركت ويلي منتشر كرده، رتبه ايران در اين شاخص از بين ۱۳۴ كشور، ۸۱ و امتياز آن ۴/۴ بوده است كه درمقايسهبا كشورهايي مانند امارات متحده عربي يا عربستان و عمان رتبه پايين‌تري را در منطقه دارد. به‌نظر مي‌رسد ايران در زيرشاخص عرضه و تقاضا و رقابت‌پذيري رتبه كمتري از زيرشاخص‌هاي ديگر داشته باشد كه اين امر مي‌تواند كيفيت و نوع محتوا در فضاي مجازي را كاهش دهد. همچنين در زيرشاخص‌هاي پشتيباني دولت، نهادهاي مهارت‌هاي ديجيتال و پاسخگويي ديجيتال نيز رتبه ايران ضعيف‌تر از ميانگين جهاني است كه در ارتباط با سواد رسانه‌اي و خدمات فضاي مجازي است كه درنهايت روي محتواي فضاي مجازي اثرگذار هستند.
وضعيت ايران
در شاخص جهاني كيفيت زندگي ديجيتال
طبق گزارش سال ۲۰۲۳ «شاخص كيفيت زندگي ديجيتال» كه شركت سرفشارك منتشر شده، ايران رتبه ۹۵ را از ميان ۱۲۱ كشور جهان در شاخص كيفيت زندگي ديجيتال داشته و امتياز آن نيز ۰.34 بوده است. اين بررسي مي‌گويد: «رتبه ايران در شاخص جهاني كيفيت زندگي ديجيتال از سال ۲۰۲۰ تا سال ۲۰۲۳ روند نزولي داشته و در تمام زيرشاخص‌ها اين وضعيت به‌چشم مي‌خورد كه مي‌تواند به نقض حريم خصوصي و افزايش احساس عدم امنيت، محدوديت دسترسي، كاهش انباشت داده و كاهش جذابيت حضور در فضاي مجازي منجر شود.»
وضعيت استفاده از پيام‌رسان‌ها و رسانه‌هاي اجتماعي در ايران
اين بررسي درادامه به نظرسنجي ايسپا در بهمن ۱۴۰۲ اشاره كرده كه نشان مي‌داد اپليكيشن‌هاي فيلترشده اينستاگرام و واتس‌اپ و تلگرام در صدر ابزارهاي محبوب ايرانيان قرار دارند. اينستاگرام و واتس‌اپ و تلگرام كه بيشترين كاربراني ايراني در آن حضور دارند، همگي پيام‌رسان يا رسانه اجتماعي خارجي و غيربومي هستند كه در ايران فيلتر هستند و روي انگيزه استفاده از فيلترشكن و نصب آن اثرگذار است و به محدوديت دسترسي به اينترنت اشاره مي‌كند. اين گزارش ادامه مي‌دهد: «از مهم‌ترين مشكلات پيش روي پيام‌رسان‌ها و رسانه‌هاي اجتماعي داخلي مي‌توان به محدوديت ترافيكي، اعتمادپذيري پايين، قابليت‌هاي نسبي محدود، محدوديت در كاربرپسندي و شخصي‌سازي (به‌طوركلي جنبه‌هاي فني)، محدوديت شبكه و امكان ارتباط با كاربران جهاني و... اشاره كرد.» از طرف ديگر مركز پژوهش‌هاي مجلس با اشاره به اينكه اينستاگرام بيشترين استفاده را در بين كاربران ايراني دارد، مي‌گويد: «پژوهش‌هاي مختلف، پيامدهاي منفي حضور در اين شبكه اجتماعي مانند احساس بدبختي يا احساس منفي به ظاهر خود و... را تأييد مي‌كند كه مي‌تواند در ارتباط با ديناميك سلامت و فرهنگ عمومي باشد.»
وضعيت ايران در شاخص آمادگي شبكه
در سال ۲۰۲۳ ايران در شاخص آمادگي شبكه‌اي رتبه ۸۷ را از بين ۱۳۴ كشور جهان داشته است. همچنين، رتبه ايران در جهان در زيرشاخص فناوري ۷۳ در زيرشاخص مردم ۷۸، در زيرشاخص حكمراني ۷۸ و در زيرشاخص اثرگذاري ۱۰۸ بوده است. طبق اين بررسي، جايگاه ايران در زيرشاخص تأثير درمقايسهبا سه شاخص ديگر ضعيف‌تر است. همچنين، ايران درمقايسهبا كشورهاي منطقه مانند قطر (رتبه ۴۶)، امارات متحده عربي (۳۰)، عربستان (۴۱) و تركيه (۴۷) در شاخص آمادگي شبكه رتبه پاييني دارد. از سال ۲۰۲۰ نيز، رتبه ايران در اين شاخص روند نزولي داشته و از رتبه ۷۹ در سال ۲۰۲۰ به رتبه ۸۷ در سال ۲۰۲۳رسيده است. گزارش مركز پژوهش‌ها در وضعيت‌شناسي فضاي مجازي ايران، متغيرهاي تأثيرگذار را در چهار خوشه اصلي برمي‌شمرد: ۱- فشار ناكارآمدي رسانه‌اي؛ ۲- فشار توليد محتواي نامناسب؛ ۳- فرصت بهره‌برداري از داده؛ ۴- فشار ناكارآمدي حكمراني داده. به‌اعتقاد نويسندگان اين گزارش، تشريح اين خوشه‌ها نشان مي‌دهد: فشار شيوع توليد محتواي نامناسب در پيوند با شكاف مهارت‌هاي ديجيتال در مردم و كيفيت اينترنت قرار دارد؛ فرصت بهره‌برداري از داده با ضريب نفوذ اينترنت، كيفيت اينترنت در كشور، شكاف مهارت‌هاي ديجيتال و كيفيت زندگي ديجيتال ارتباط دارد؛ فشار ناكارآمدي حكمراني داده در پيوند با شاخص‌هايي چون وضعيت استفاده از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي، كيفيت زندگي ديجيتال، توسعه دولت الكترونيك، كيفيت اينترنت و ضريب نفوذ اينترنت است؛ به‌نظر مي‌رسد اثر مخرب رسانه‌ها و تصويرسازي‌ها با شكاف مهارت‌هاي ديجيتال در مردم و استفاده زياد از پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي خارجي درمقايسهبا پيام‌رسان‌ها و شبكه‌هاي اجتماعي داخلي در ارتباط باشد.
