بورس کالا بازاری است که در آن برخی کالاهای با ارزش عرضه می‌شود و متقاضیان با طی مراحلی ساده اقدام به خرید این کالاها می‌کنند. کالاهای مربوطه پس از بررسی کارشناسان بورس کالا قیمت‌گذاری و به خریداران عرضه می‌شوند. در بازار بورس کالا معمولاً کالاهای خام و فرآوری نشد‌ه مانند فلزات، محصولات پتروشیمی، سیمان، محصولات کشاورزی و… دادوستد می‌شوند. البته به تازگی خودرو نیز به لیست کالاهای قابل معامله در بورس کالا اضافه شده است. بزرگ ترین مزیت این بازار، نظارت بر قیمت‌های عرضه و تقاضا است که که تمامی تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تجار کالا با حضور این نهادها، از مزایای قوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار می‌شوند.
در بورس کالا چه چیزی معامله می‌شود؟
اغلب مردم به علت رایج شدن خرید خودرو از بورس کالا در سال‌های اخیر، از دیگر محصولات عرضه شده در این بازار بی‌اطلاع هستند. در حالی که، دسته‌بندی کالاهای قابل معامله در بورس بسیار گسترده بوده و فقط شامل خودرو نمی‌شود. مهم‌ترین کالاهای عرضه شده در بورس کالا که بازدهی چشمگیری را برای سرمایه‌گذاران به ارمغان آورده‌اند، مواردی از قبیل زیر هستند:
محصولات صنعتی و معدنی: شامل گروه مس، سرب، روی، فولاد، آلومینیوم، سنگ آهن و…
فلزات گرانبها: مانند طلا، سکه و شمش طلا
فرآورده‌های نفتی: همچون قیر، روغن، عایق رطوبتی و…
محصولات پتروشیمی: مانند پلیمر و شیمیایی
محصولات کشاورزی: شامل طیف گسترده‌ای از مواد غذایی همچون برنج، پسته و زعفران، مرغ و جوجه یک روزه، ذرت و دانه‌های روغنی، پنبه و زیره و…
انواع بازارهای بورس کالای ایران
1- بازار فیزیکی بورس کالا
همانطور که از نام این بازار پیداست، درآن محصولات فیزیکی معامله می‌شوند. در این بازار، محصولات مهم و مختلفی مانند انواع محصولات پتروشیمی، فرآورده‌های نفتی، محصولات کشاورزی و همین‌طور انواع محصولات صنعتی و معدنی دادوستد می‌شود.
بر این اساس، فروشنده یک قیمت برای عرضه محصول اعلام می‌کند و متقاضیان آن، باتوجه به حجم و عرضه قیمت‌های مختلفی را که برابر باقیمت فروشنده و یا بالاتر از قیمت پیشنهادی فروشنده است به او پیشنهاد می‌کنند که در مرحله آخر، محصول به بالاترین قیمت پیشنهادی فروختـه می‌شود. همچنین محصولات این بازار قابل معامله در بازار هدف داخلی و خارجی است. از نظر انواع قرارداد نیز در بازار فیزیکی بورس، سه نوع قرارداد با نام‌های نقدی، نسیه و سلف منعقد می‌شوند که در ادامه مطلب، هر یک از این قراردادهای بازار فیزیکی را توضیح داده‌ایم.
2- بازار فرعی بورس کالا
محصولاتی که به دلایل مختلف ازجمله تأیید کیفیت توسط متقاضی به مراجعه حضوری نیاز دارند یا اینکه عرضه آن‌ها تداوم ندارد یا به هر دلیل دیگری نمی‌توانند در بازار فیزیکی حضورداشتـه باشند، در بازار دیگری تحت عنوان بازار فرعی دادوستد می‌شوند. محصولات این بازار نیز عبارتند از محصولات پتروشیمی، کشاورزی، معدنی، پلیمر و صنعتی و… که قابل عرضه در معاملات داخلی و خارجی هستند. بنابراین در این بازار، عرضه‌کنندگان بیشتری می‌توانند حضور پیدا کنند و محصولات خود را به فروش برسانند.
3- بازار مالی بورس کالا
این بازار جهت جذب سرمایه‌گذاران بیشتر و فراگیرتر شدن بورس کالا تأسیس شده است و شامل سه زیرمجموعه با نام‌های گواهی سپرده کالایی، صندوق سرمایه‌گذاری کالایی و قرارداد سلف موازی استاندارد است.
گواهی سپرده کالایی
در این نوع بازار مالی، مقداری کالا به بخش انبار سپرده‌شده و انباردار یک قبض برای کالا صادر می‌کند که این قبض پشتوانه آن است. البته این قبض در صورتی صادر می‌شود که مسئول انبار، کیفیت محصولات را تأیید کرده باشد. این قبض از طریق افراد متقاضی حضور در بازار مالی بورس کالا، در اتاق پایاپای سپرده‌شده و افراد از طریق آن می‌توانند گواهی سپرده کالایی را دریافت کرده و دادوستد محصولات خود را آغاز کنند. در واقع گواهی سپرده کالایی، برای خرید و فروش یک محصول قبل از تحویل آن است. شما می‌توانید گواهی سکه را خرید کرده و قبل از تحویل هم در تابلوی معاملات آن را بفروشید. درحال حاضر نخود، زعفران، سکه طلا، سیمان، زیره و برخی محصولات فلزی دارای گواهی سپرده کالایی می‌باشند.
صندوق سرمایه‌گذاری کالایی
در این نوع بازار مالی، هزینه‌های اضافی مربوط به انبارداری و حمل‌ونقل حذف‌شده و سرمایه‌گذاران می‌توانند به‌جای خرید محصول، صندوق آن را خریداری کنند. درواقع، صندوق سرمایه‌گذاری کالایی بر روی کالای خاصی که منظور تشکیل آن بوده سرمایه‌گذاری کرده و سایر افراد متقاضی جهت سرمایه‌گذاری بر روی این کالا می‌توانند واحدهای صندوق را خریداری کنند. درحال حاضر دو نوع صندوق کالایی مبتنی بر طلا و زعفران در بازار بورس فعال هستند.
قرارداد سلف موازی استاندارد
در این نوع قرارداد، عرضه‌کننده محصول می‌تواند مبلغ کالایی را که فروختـه است پیش از تحویل آن دریافت کند. این قرارداد شبیه قرارداد سلف است که در قسمت انواع قرارداد بورس توضیح خواهیم داد. البته ازنظر داشتـن بازار ثانویه، شباهتی به قرارداد سلف ندارد و تنها کلیات آن شبیه این قرارداد است.
4- بازار مشتقه بورس کالا
هدف از تأسیس بازار مشتقه سازمان بورس کالا، مدیریت ریسک قیمت و بهره مندی از اهرم و همچنین تضمین معاملات است. نحوه فعالیت این بازار این‌گونه است که یک دارایی خاص عرضه‌شده و بر روی آن، قراردادهایی تنظیم می‌شود. منظور از دارایی خاص نیز هر محصولی می‌تواند باشد. از محصولات غذایی مانند زعفران و پسته گرفتـه تا انواع محصولات پتروشیمی و فلزات گرانبها قابل معرفی به عنوان دارایی پایه هستند. همچنین در این بازار بورس کالا، دو مدل قرارداد با نام‌های قرارداد آتی و قرارداد اختیار معامله منعقد می‌شود که این قراردادهای معاملاتی را در ادامه توضیح داده‌ایم.
انواع قراردادها در بورس کالای ایران
قرارداد نقدی (spot)
در این نوع قرارداد، خریدار تمام مبلغ توافق شده را به همراه کارمزد کارگزار پرداخت کرده و عرضه‌کننده محصول نیز آن را در مدت حداقل سه روز به خریدار تحویل می‌دهد. به همین خاطر از این قرارداد با نام قرارداد تحویل فوری هم یاد می‌کنند. البته هزینه محصول نیز باید در عرضه سه روز پرداخت شود.
قرارداد سلف (forward)
در قرارداد سلف، مبلغ توسط خریدار پرداخت‌شده اما زمان تحویل آن در روزی است که در قرارداد منعقدشده و مورد تأیید طرفین قرار گرفتـه است. بنابراین تحویل محصول در آینده انجام می‌گیرد و تسویه آن در همان ابتدای انعقاد قرارداد صورت می‌گیرد که این نوع توافق در بازار فیزیکی بورس کالا مرسوم است.
قرارداد نسیه (credit)
همانطور که از نام این قرارداد معلوم است امکان نسیه وجود داشتـه و خریداران می‌توانند مبلغ توافق‌شده را به‌صورت نسیه و در زمان‌بندی‌های معین‌شده پرداخت کنند. تحویل کالا نیز در مدت سه روز بعد از انعقاد قرارداد صورت می‌گیرد.
قرارداد آتی
در قرارداد آتی که به معنای آینده است کلیه امور معامله از پرداخت وجه گرفتـه تا تحویل کالا در زمان آینده و طبق قیمت توافق شده انجام می‌گیرد. بنابراین هنگام رسید‌ن زمان معامله، وجه مورد نظر پرداخت‌شده و کالا در اختیار خریدار قرار می‌گیرد.
قرارداد اختیار معامله (optin)
قرارداد اختیار معامله، قراردادی است که یک نفر اختیار یا حق معامله فرد دیگری را خریداری کرده و به دست می‌آورد. این قرارداد در دو مدل مختلف تحت عناوین اختیار خرید و اختیار فروش منعقد می‌شود و در هر یک از آن‌ها، خریداران و عرضه‌کنندگان شروع به معامله با یکدیگر می‌کنند.
قرارداد سلف موازی استاندارد
قراردادی که مقدار معینی کالا براساس مشخصات قرارداد به فروش می رسد. وجه مذکور باید نقدی در مهلت تسویه و طبق مشخصات قرارداد، پرداخت و کالا در سررسید تحویل شود. خریدار می‌تواند معادل کالای خریداری کرده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد با شرایط خاص به فروش برساند: هر قرارداد سلف موازی استاندارد مستقل از قراردادهای دیگر است. طی آن معادل کالای خریداری شده، به فروش می‌رسد. مطابق مشخصات قرارداد در عرضه اولیه، منعقد می‌شود.
همزمان با عقد قرارداد سلف موازی استاندارد، عقد حواله‌ای منعقد می‌شود که براساس آن فروشنده، تحویل کالا را به عرضه‌کننده حواله می‌کند و عرضه‌کننده متعهد به تحویل کالا بر اساس حواله مذکور خواهد بود.
