صادرات گاز ايران به اروپا آرزوي محال؟!
جنگ در اوكراين پيامد‌هايي فراتر از ميدان جنگ از جمله در حوزه انرژي داشته است. جريان صادرات نفت، گاز طبيعي و محصولات پالايش شده مانند گازوييل دچار مشكل شده است كه به يكي از بزرگ‌ترين تغييرات در بازار جهاني انرژي در دهه‌هاي اخير منجر شده است.
جنگ در اوكراين پيامد‌هايي فراتر از ميدان جنگ از جمله در حوزه انرژي داشته است. جريان صادرات نفت، گاز طبيعي و محصولات پالايش شده مانند گازوييل دچار مشكل شده است كه به يكي از بزرگ‌ترين تغييرات در بازار جهاني انرژي در دهه‌هاي اخير منجر شده است. به گفته برخي كارشناسان، جنگ روسيه و اوكراين مسير جريان صادرات گاز طبيعي، نفت خام و محصولات پالايش شده را براي هميشه تغيير داده است.
به گزارش خبرنگار «تعادل»، همچنين تهاجم اوكراين به منطقه كورسك روسيه كه با حدود ۱۰۰۰ سرباز و بيش از ۲۲ تانك و ساير خودروهاي زرهي، بزرگ‌ترين حمله از زمان آغاز جنگ است، خط انتقال گاز از روسيه به اتحاديه اروپا را تهديد مي‌كند.
در حالي كه ممكن است با توجه به جنگ در اوكراين، براي بسياري تعجب آور باشد اما كشورهاي اروپايي مانند اتريش، مجارستان و اسلواكي همچنان گاز را از روسيه مي‌خرند و همه اين گاز از طريق شهر سودژا در كورسك، به سمت اروپا جريان مي‌يابد.
شبكه الجزيره در گزارشي به بررسي ريسك‌هاي حمله اخير اوكراين براي تامين گاز اعضاي اتحاديه اروپا و علت وابسته ماندن آنها به واردات از روسيه پرداخته است.
كي‌يف، صدها نيروي نظامي را با پشتيباني خودروهاي زرهي، توپخانه و پهپادها بر فراز مرز اوكراين به منطقه كورسك اعزام كرد.
به گفته انديشكده امريكايي «موسسه مطالعات جنگ»، تا روز پنجشنبه، نيروهاي اوكرايني تا ۳۵ كيلومتري خاك روسيه نفوذ كردند.
كرملين كه غافلگير شده بود، وضعيت اضطراري اعلام كرد، هزاران نفر از ساكنان را تخليه كرد و نيروهاي كمكي را به منطقه گسيل كرد. روز جمعه، درگيري‌ها در نزديكي يك نيروگاه هسته‌اي واقع در شهر كورچاتوف گزارش شد. اين تاسيسات از نظر استراتژيك مهم است زيرا نيروهاي اوكرايني مي‌توانند از آن به عنوان اهرم استفاده كنند يا به سادگي، اين نيروگاه را غيرفعال كرده و روسيه را از يك منبع حياتي برق محروم كنند.
اما پيامدهاي اين حمله نظامي در بخش انرژي، بسيار فراتر از روسيه است. درست در ۷۰ كيلومتري كورچاتوف، درگيري در نزديكي سودژا، نزديك خط لوله‌اي كه گاز طبيعي روسيه را به اتحاديه اروپا منتقل مي‌كند، گزارش شد.
سودژا، واقع در حدود ۱۰ كيلومتري مرز اوكراين، نقش كليدي در ترانزيت گاز طبيعي به اتحاديه اروپا ايفا مي‌كند. به‌طور متوسط روزانه ۴۲ ميليون متر مكعب گاز روسيه به اوكراين ترانزيت مي‌شود. اين شهر ميزبان يك سيستم مترينگ گاز است كه جريان ورود گاز به اروپا را اندازه مي‌گيرد.
با وجود جنگ با روسيه، كي‌يف به عنوان بخشي از قرارداد ۲ ميليارد دلاري بين شركت دولتي نفت‌وگاز و گازپروم روسيه، اجازه داده است كه گاز از طريق اين خط لوله گاز دوران شوروي، بدون وقفه ادامه يابد. از اوكراين، گاز به سمت اسلواكي ترانزيت مي‌شود و در آنجا انشعاب پيدا كرده و يكي از شاخه‌ها به جمهوري چك و ديگري به اتريش مي‌رود.
قرارداد ترانزيت در ژانويه منقضي مي‌شود. اگر قبل از آن زمان، جريان گاز مختل شود، قيمت گاز ممكن است به‌شدت افزايش يافته و به مصرف كنندگان و صنعت اروپايي آسيب بزند.
سازمان غيرانتفاعي مركز تاب‌آوري اطلاعات (CIR)، اعلام كرد فيلم‌هايي را كه نشان مي‌دهد چند سرباز روسي در نزديكي ورودي كارخانه مترينگ گاز در شهر، به سربازان اوكرايني تسليم مي‌شوند را تاييد كرده است. هرچند به نظر مي‌رسد اين تاسيسات احتمالا در اين حمله آسيب ديده است، اما اين سازمان قادر به بررسي ميزان خسارت نيست. تاكنون، به نظر نمي‌رسد درگيري‌ها به عرضه گاز به اروپا آسيبي وارد كرده باشد.
سهم گاز روسيه به عنوان بخشي از كل واردات به اروپا، از ۳۸ درصد در سال ۲۰۲۱، به ۱۵ درصد در سال ۲۰۲۳ رسيد و بيش از نيمي كاهش داشت اما كشورها به دليل توسعه تاريخي زيرساخت‌هاي خط لوله، همچنان به گاز روسيه كه از طريق اوكراين منتقل مي‌شود، متكي هستند.
شركت OMV اتريش در سال ۲۰۱۸، با گازپروم، قراردادي براي دريافت سالانه بيش از ۶ ميليارد متر مكعب تا سال ۲۰۴۰، امضا كرد و شركت MVM مجارستان، براي خريد سالانه ۴.۵ ميليارد متر مكعب تا سال ۲۰۳۶، قرارداد امضا كرده است كه بيشتر آن از طريق خط لوله ترك استريم از طريق تركيه تحويل داده مي‌شود.
جيد مك‌گلين، كارشناس اوكرايني و محقق در كالج كينگ لندن، مي‌گويد: «بعضي از كشورهاي اروپايي همچنان گاز روسيه را وارد مي‌كنند زيرا حاضر نيستند هزينه‌هاي سياسي حذف سريع‌تر گاز روسيه را بپردازند. انجام اين كار ممكن است باعث ايجاد اختلال در بازارهاي انرژي و افزايش قيمت شود كه به هيچ‌وجه، خوشايند راي‌دهندگان نيست.
به گفته مك‌گلين، اين كشورها تاكنون از ارايه دفاع هوايي براي حفاظت از زيرساخت‌هاي انرژي اوكراين خودداري كرده‌اند و بنابراين، جريان درآمدي بزرگي را براي تامين هزينه‌هاي نظامي روسيه فراهم مي‌كنند. از نظر مك‌گلين، اگر واردات گاز روسيه به اين كشورها، در اين مقطع از جنگ تمام عيار، مختل شود، آنها فقط بايد خودشان را شماتت كنند.
تحليلگران به اين ريسك اشاره كرده‌اند كه گازپروم ممكن است از جنگ به عنوان بهانه‌اي براي كاهش جريان گاز استفاده كند. با اين حال، اگر صادرات متوقف شود، بر اساس ميانگين قيمت گاز ۳۲۰ دلار در هر هزار متر مكعب به اروپا در سال ۲۰۲۵، پيش بيني مي‌شود اين شركت، سالانه، حدود ۴.۵ ميليارد دلار ضرر خواهد كرد.
هالسر گفت: منافع تجاري روسيه باعث مي‌شود كه توقف جريان گاز بعيد باشد مگر اينكه آسيب فيزيكي رخ دهد يا شرايط در طرف اوكرايني تغيير كند.
در سال ۲۰۲۲ كه نيروهاي روسي، عمليات نظامي همه‌جانبه خود را در اوكراين آغاز كردند، شركت نفت‌وگاز، جريان گاز از طريق يك خط شاخه جايگزين در سوخرانيوكا كه نزديك به منطقه لوهانسك در شرق اوكراين بود را متوقف كرد.
اوكراين در آن زمان اعلام كرد كه نيروهاي روسيه، انتقال گاز به لوهانسك و منطقه دونتسك را آغاز كرده‌اند. پس از بسته شدن سوخرانيوكا، حجم ترانزيت گاز روسيه به اتحاديه اروپا از طريق اوكراين، يك چهارم كاهش يافت.
نتيجه تحولات اخير در جبهه جنگ، هر چه كه باشد، قرارداد بين نفت‌وگاز و گازپروم به شكل فعلي آن قرار است در پايان سال ۲۰۲۴ به پايان برسد.
تامين‌كننده گاز اسلواكي (SPP) اعلام كرد كنسرسيومي از خريداران گاز اروپايي، مي‌توانند پس از پايان قرارداد ترانزيت گاز روسيه از اوكراين، گاز را در مرز روسيه و اوكراين دريافت كنند، اما مشخص نيست كه اين سازوكار چگونه مي‌تواند عمل كند.
گزينه ديگر گازپروم اين است كه بخشي از گاز را از طريق مسير ديگري، به عنوان مثال از طريق ترك استريم، بلغارستان، صربستان يا مجارستان ارسال كند. با اين حال، ظرفيت انتقال گاز از طريق اين مسيرها محدود است.
اتحاديه اروپا در تلاش براي تنوع بخشيدن به واردات گاز خود بوده و قراردادي را براي دو برابر كردن واردات سالانه گاز جمهوري آذربايجان به حداقل ۲۰ ميليارد متر مكعب تا سال ۲۰۲۷ امضا كرده است، اما زيرساخت‌ها و تامين مالي هنوز وجود ندارد. همچنين تصور مي‌رود كه با افزايش مصرف داخلي جمهوري آذربايجان، ظرفيت اضافي كمتري براي اروپا وجود خواهد داشت.
با توجه به جنگ اوكراين و روسيه و كاهش صادرات گاز روسيه به اروپا، فرصت‌هايي براي كشورهايي مانند ايران براي صادرات گاز به اروپا به وجود آمده است.
در همين زمينه مجيد عنايتي، كارشناس حوزه انرژي در گفت‌وگو با خبرنگار «تعادل»، اظهار كرد: ايران تحت تحريم‌هاي بين‌المللي، به ويژه از سوي امريكا و اتحاديه اروپا، قرار دارد كه باعث محدود شدن توانايي اين كشور براي انجام تراكنش‌هاي مالي و صادرات محصولات از جمله گاز مي‌شود.
وي تصريح كرد: ايران فاقد زيرساخت‌هاي لازم براي صادرات گاز به اروپا به صورت مستقيم است. ساخت خطوط لوله جديد يا استفاده از مسيرهاي فعلي نيازمند سرمايه‌گذاري كلان و زمان‌بر است.
وي عنوان كرد: كشورهايي مانند قطر و آذربايجان كه هم‌اكنون زيرساخت‌هاي صادرات گاز به اروپا را دارند، ممكن است گزينه‌هاي جذاب‌تري براي اروپايي‌ها باشند.
وي گفت: بنابراين، اگرچه به‌طور تئوريك فرصت‌هايي براي ايران به وجود آمده است، اما عملياتي كردن اين فرصت‌ها با چالش‌هاي جدي همراه است و نيازمند تغييرات اساسي در زمينه سياست خارجي، اقتصادي و زيرساختي است.
وي عنوان كرد: در نتيجه، اگرچه جنگ اوكراين و روسيه فرصتي بالقوه براي ايران ايجاد كرده، اما تبديل اين فرصت به واقعيت نيازمند استراتژي‌هاي بلندمدت، سرمايه‌گذاري‌هاي كلان، و بهبود روابط بين‌المللي است. بدون اين تغييرات، استفاده از اين فرصت در كوتاه‌مدت براي ايران چالش‌برانگيز خواهد بود.
