زاينده‌رود؛ داستان يك رودخانه از نفس‌افتاده
رودخانه كه خشك شود، زمين سست مي‌شود و فرو مي‌نشيند و هوا نيز غبارآلود مي‌شود. حقآبه رودخانه كه داده نشود، در زمين فرونشست ايجاد مي‌شود و تالاب‌ها نيز خشك مي‌شوند. تالاب‌ها كه خشك شوند ريزگردهاي آلوده به آلاينده‌هاي مضر در هوا پراكنده مي‌شوند و هزاران مشكل و آلودگي زيست محيطي سلامتي انسان را تهديد مي‌كند. «زاينده رود» به عنوان يك اكوسيستم و تغذيه‌كننده منابع آب زيرزميني است.
رودخانه كه خشك شود، زمين سست مي‌شود و فرو مي‌نشيند و هوا نيز غبارآلود مي‌شود. حقآبه رودخانه كه داده نشود، در زمين فرونشست ايجاد مي‌شود و تالاب‌ها نيز خشك مي‌شوند. تالاب‌ها كه خشك شوند ريزگردهاي آلوده به آلاينده‌هاي مضر در هوا پراكنده مي‌شوند و هزاران مشكل و آلودگي زيست محيطي سلامتي انسان را تهديد مي‌كند. «زاينده رود» به عنوان يك اكوسيستم و تغذيه‌كننده منابع آب زيرزميني است. اين رودخانه تنها يك كانال آبرساني نيست كه هر زمان بتوان جريان آب در آن را قطع يا وصل كرد بلكه يك زيست‌بوم داراي حقآبه محيط زيستي است كه نقش مهمي نيز در تغذيه سفره‌هاي آب زيرزميني دارد. اين رودخانه بزرگ‌ترين و پرآب‌ترين رودخانه فلات مركزي ايران است كه از سال‌هاي دور از كوه‌هاي زردكوه بختياري در استان چهارمحال و بختياري سرچشمه مي‌گيرد. زاينده رود از دشت مركزي ايران به سمت شرق پيش مي‌رود و در نهايت به تالاب گاوخوني مي‌ريزد. اين رودخانه تا سال ۱۳۷۵ جريان دايمي داشت و ميزان منابعش از ميزان مصارفش بيشتر بود اما به‌تدريج ميزان مصارف افزايش پيدا كرد. كم كم افزايش جمعيت، توسعه كشاورزي و استقرار صنايع باعث شدروند كاهش حجم آب شدت بگيرد و در قدم اول تالاب گاوخوني از دست برود. نقش اين رودخانه تامين آب شرب بسياري از شهرها و روستاهاست و همين مساله باعث شده كه براي ذخيره آب براي مصارف شرب جريان اين رودخانه قطع و تنها گاهي براي مصارف كشاورزي رهاسازي شود. با توجه به اين شرايط روز ۱۸ مهرماه در سال ۱۳۸۲ از سوي تشكل‌هاي زيست‌محيطي استان‌هاي اصفهان و چهارمحال و بختياري به عنوان «روز نكوداشت زاينده‌رود» نامگذاري شد تا به اهميت «حيات‌آفرين» بودن اين رودخانه تاكيد كنند.
حذف حق آبه گاوخوني و آغاز روند خشك شدن زاينده‌رود
احمدرضا لاهيجان‌زاده - سرپرست معاونت دريايي سازمان حفاظت محيط زيست كه در گذشته مديركل حفاظت محيط زيست استان اصفهان بود - درباره روند كاهش سطح آب رودخانه زاينده رود به ايسنا مي‌گويد: در دهه ۸۰ و از حدود سال ۸۷ روند خشك شدن تالاب گاوخوني به وضوح مشاهده شد. حقآبه تالاب گاوخوني حذف و به طرح‌هاي توسعه اضافه شد و اين روند همچنان ادامه پيدا كرد و حقآبه رودخانه زاينده رود هم در عمل حذف شد. اين كار باعث شده است ديگر حتي به زاينده رود رودخانه فصلي هم نگوييم. عملا تبديل به يك كانال آب شده است كه در فلات مركزي وجود دارد و صرفا چند نوبت در سال آب را به سمت مزارع كشاورزي هدايت مي‌كند. او در خصوص وضعيت حقآبه اين رودخانه خاطرنشان مي‌كند: شرايط رودخانه بيانگر ميزان حقآبه آن است. وقتي رودخانه ماه‌هاي متوالي خشك است، يعني حقآبه‌اي براي آن وجود ندارد. براساس مطالعاتي كه انجام داديم، حداقل نياز آبي تالاب گاوخوني ۱۷۶ ميليون متر مكعب است تا خدمات اكوسيستمي حداقلي به محيط پيراموني خودش ارايه دهد. اگر رودخانه هم بخواهد به حيات خودش ادامه دهد به ۱۳۷ متر مكعب حقآبه نياز دارد. در مجموع بايد ۳۱۳ ميليون متر مكعب آب حداقلي در رودخانه جريان داشته باشد.
كاهش آب و فرونشست زمين
سرپرست معاونت دريايي سازمان حفاظت محيط زيست تاكيد مي‌كند: موضوع فراتر از بحث تالاب گاوخوني و خدمات آن است. چالش كاهش آب باعث فرونشست در كلان‌شهر اصفهان شده است. براساس مطالعات انجام شده توسط مركز تحقيقات مسكن و شهرسازي، براي كنترل فرونشست بايد ۱۵ متر مكعب دبي رودخانه زاينده رود به‌صورت دايم در جريان باشد تا آبخوان‌هاي شمال شهر اصفهان تا دولت آباد و شاهين شهر تغذيه شوند و آب برداشتي‌شان جبران شود. لاهيجان‌زاده درباره اقدامات انجام شده مي‌گويد: به منظور ايجاد تعادل بين برداشت آب و حجم آب آبخوان‌ها، يك طرح تا سال ۱۴۰۵ تحت عنوان سازگاري با كم آبي براي كل كشور تدوين و ابلاغ شد. در اين طرح برنامه زمان‌بندي شده‌اي را مشخص كرده‌اند و موضوعاتي مثل نصب كنتور هوشمند در برداشت آب چاه‌ها، توقف برداشت از چاه‌هاي غيرمجاز، برخورد و مقابله با اضافه برداشت‌هاي چاه‌ها تا نحوه مديريت آب در صنعت و مسائل آب شرب شهري و اصلاح خطوط آسيب ديده انتقال آب در آن وجود دارد اما اين اقدامات با چند ميليارد متر مكعب كمبود آب آبخوان‌ها همچنين توسعه‌هاي شهري و صنعتي طي سال‌هاي گذشته نمي‌تواند برابري كند.
او با بيان اينكه وزارت نيرو تصميم گرفت طرحي را تحت عنوان «سند احياي زاينده رود» آماده كند، تصريح مي‌كند: اين طرح كل حوضه آبريز را در برمي‌گيرد و برايش پنج يا شش سناريو تعريف شده است. برخي از آنها شامل اجازه ندادن به برداشت‌هاي غيرمجاز و بي‌رويه چه در بالادست رودخانه و چه در پايين دست سد زاينده‌رود، انتقال آب دريا به استان اصفهان و قطع ارتباط آب رودخانه به صنعت، استفاده از پساب شهرها و تصفيه آن توسط صنايع بزرگ مي‌شود.
تامين آب اصفهان از طريق دريا
سرپرست معاونت دريايي سازمان حفاظت محيط زيست درباره آخرين وضعيت پروژه انتقال آب دريا اينگونه مي‌گويد: اين پروژه در دو فاز تعريف شده است و فاز اول آن حدود ۶۰ ميليون متر مكعب است و احتمالا تا اوايل سال آينده وارد مدار مي‌شود و چند واحد صنعتي بزرگ را پوشش مي‌دهد. در اين فاز از تصفيه‌خانه‌اي استفاده مي‌شود كه آب را به يزد انتقال مي‌دهد. در فاز دوم نيز يك تصفيه‌خانه جديد در كنار درياي عمان در مراحل اوليه ساخت وجود دارد و با پايان اين فاز ميزان حقآبه زاينده‌رود به ۲۰۰ ميليون متر مكعب مي‌رسد. بعد از پايان اين پروژه آب كل صنعت اصفهان از طريق آب دريا تامين خواهد شد.