عبور از انحصار جهاني با «بريكس»

رييس‌جمهور در پايان هفته گذشته و پس از حضوري چند روزه در اجلاس سران گروه بريكس كه به ميزباني روسيه برگزار شد، به ايران بازگشت و از اين گفت كه امروز بسياري از اقتصادهاي برتر جهان به دنبال عبور از انحصارطلبي اقتصادي جهاني هستند. گروه بريكس كه در سال‌هاي گذشته با حضور چند قدرت نوظهور اقتصاد جهاني تشكيل شده حالا پيش از هر زمان ديگري در كانون توجهات قرار گرفته و اعضا در تلاش هستند تا با بهبود سطح تعاملات ميان خود و اصلاح روندهاي جهاني سلطه دلار و غرب بر اقتصاد جهاني را به چالش بكشند. حضور پر قدرت ايران در اين اجلاس نيز اين اميد را با وجود آورده كه با حضور در اين گروه راهي تازه براي دور زدن تحريم‌ها و محدوديت‌ها به دست بيايد. ما در مورد يك سازمان بين دولتي صحبت مي‌كنيم كه در ابتدا از برزيل، روسيه، هند و چين در سال ۲۰۰۹ در يكاترينبورگ روسيه تشكيل شده بود و تحت تاثير گزارش سال ۲۰۰۱ اقتصاددان جيم اونيل بود و اين كشورها را به عنوان اقتصادهاي نوظهور با پتانسيل رشد بالا معرفي كرد كه قادر به مقابله با نفوذ اقتصادي گروه هفت هستند. آفريقاي جنوبي در سال ۲۰۱۰ براي پيوستن به آن دعوت شد و بريك را به بريكس تبديل كرد.
بر اساس اسناد رسمي، هدف اوليه بريكس ايجاد تعادل اقتصادي عادلانه‌تر جهاني از طريق ايجاد بستري جايگزين براي كشورهاي نوظهور براي هماهنگي سياست‌هاي اقتصادي و مالي است. در طول سال‌ها، اين سازمان بر موضوعات گسترده‌اي مانند اصلاح نهادهاي جهاني، توسعه زيرساخت‌ها و مبارزه با فقر از طريق ابتكارات مالي مانند بانك توسعه جديد (NDB) و صندوق ذخيره مشروط (CRA) و حمايت از اعضا در مواقع بحران تمركز كرده است. بريكس در طول دوره ۲۰20-۲۰12 مجموعه تحولات مهمي را پشت سر گذاشت كه هم از نظر نهادي و هم به عنوان بستري براي همكاري بين اقتصادهاي نوظهور تقويت شد. در سال ۲۰۱۲، اين بلوك پروژه كابل بريكس را اعلام كرد؛ كابل فيبر نوري زيردريايي كه كشورهاي اين گروه و بقيه كشورهاي جنوب جهاني را به هم متصل مي‌كند. ايده اصلي اين پروژه كاهش وابستگي كشورهاي جهان سوم به سيستم مخابراتي موجود بود كه به گفته بريكس توسط غرب كنترل مي‌شود.
در ماه ژوئن ۲۰۱۲، اين سازمان پيشنهاد كرد كه ۷۵ ميليارد دلار در سرمايه‌گذاري‌هاي صندوق بين‌المللي پول سرمايه‌گذاري كند، مشروط بر اينكه بريكس قدرت بيشتري در فرآيند تصميم‌گيري صندوق داشته باشد. از آنجايي كه اين طرح شكست خورد، در سال ۲۰۱۴ كشورهاي عضو تصميم گرفتند موسسه مالي خود، بانك توسعه جديد (NDB) را ايجاد كنند كه به‌طور رسمي در سال ۲۰۱۵ راه‌اندازي شد و مستقر در شانگهاي چين است. بانك توسعه جديد به عنوان جايگزيني براي موسسات مالي غربي مانند بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول (IMF) ايجاد شد. سرمايه اوليه اين بانك ۱۰۰ ميليارد دلار بود كه همه كشورها سهم يكساني در آن داشتند و هيچ كشوري بدون تاييد ساير اعضا نمي‌تواند سهميه خود را افزايش دهد. بانك بريكس بر اعطاي وام براي تامين مالي پروژه‌هاي زيرساختي، پروژه‌هاي توسعه پايدار و توسعه روابط با ساير سازمان‌ها و بانك‌هاي چندجانبه تمركز دارد. از زمان آغاز به كار، ۹۶ پروژه به ارزش ۳۴ ميليارد دلار را تامين مالي كرده است. اين رقم ممكن است چشمگير به نظر برسد، اما در مقايسه با بانك جهاني فقط بيانگر بخشي از وام‌هاي اعطا شده توسط آن است و فقط در سال ۲۰۲۱، بانك جهاني ۹۸ ميليارد دلار وام، كمك‌هاي بلاعوض و سرمايه‌گذاري پرداخت كرد.
بر اساس داده‌هاي رسمي، بانك توسعه جديد، بريكس نقش مهمي در تامين مالي پروژه‌هاي مربوط به بهبود اقتصادي پس از همه‌گيري كوويد-۱۹ ايفا كرده است و ميلياردها دلار وام براي حمايت از كشورهاي عضو سازمان براي مقابله با بحران اقتصادي جهاني ارايه مي‌كند. علاوه بر بريكس، بانك توسعه جديد مكانيسم مالي مهم ديگري را در سال ۲۰۱۴ ايجاد كرد كه صندوق ذخيره مشروط (CRA) است. اين صندوق ذخيره ۱۰۰ ميليارد دلاري است كه براي كمك به اعضا در مقابله با بحران نقدينگي و تثبيت بازارهاي مالي در صورت شوك‌هاي اقتصادي خارجي در نظر گرفته شده است. اين صندوق به عنوان جايگزيني براي صندوق بين‌المللي پول طراحي شد كه برخلاف موسسات مالي بين‌المللي سنتي، بدون شرايط سياست اقتصادي سخت‌گيرانه حمايت مي‌كند. يكي ديگر از نقاط كانوني فعاليت بريكس در اين دوره، تاكيد بر همكاري كشورهاي عضو جنوب خط استوا با ايجاد مدلي از همكاري ميان كشورهاي در حال توسعه با هدف حمايت از رشد اقتصادي و تبادل دانش در ميان اقتصادهاي نوظهور بود. اين ابتكار از طريق ايجاد بسترهاي آكادميك و تحقيقاتي، مانند انجمن آكادميك بريكس و شوراي تحقيقات بريكس كه همكاري بين كارشناسان و دولت‌هاي كشورهاي عضو را تسهيل مي‌كرد، تحقق يافت. يكي از موضوعات مورد بحث در بريكس در سال‌هاي اخير، ابتكار ايجاد ارز مشترك براي جايگزيني دلار در مبادلات تجاري بين اعضاي اين بلوك بوده است. اين بحث توسط چين و روسيه هدايت مي‌شود كه در تلاش براي كاهش وابستگي به دلار به ويژه در شرايط تحريم‌هاي اقتصادي اعمال شده عليه روسيه پس از سال ۲۰۲۲ هستند. با اين حال، اگرچه موضوع «دلارزدايي» به‌شدت تبليغ مي‌شود، تحقق يك ارز مشترك با چالش‌هاي زيادي از جمله تفاوت‌هاي اقتصادي بين اعضاي بريكس و پيچيدگي يك گذار اقتصادي بزرگ مواجه است. يكي از جنبه‌هاي كليدي، مشاركت چين است كه به‌شدت در استفاده از يوان در معاملات بين‌المللي حمايت كرده است. پيش از اين، در چارچوب تحريم‌هاي غرب، روسيه مبادلات خود را با يوان افزايش داد و ساير كشورهاي بريكس بررسي راه‌حل‌هاي مشابه براي جلوگيري از قرار گرفتن در معرض نوسانات دلار را آغاز كرده‌اند. با اين حال، اگرچه مفهوم ارز مشترك به‌طور فشرده مورد بحث قرار گرفته اما هنوز اجماع مشخصي حاصل نشده و با توجه به پيچيدگي فني و سياسي چنين پروژه‌اي، چشم‌انداز فوري چنين ارزي نامشخص است. همانطور كه مشاهده مي‌شود، بريكس با افزايش گسترش و جاه‌طلبي‌هاي اقتصادي اين بلوك در دوره دگرگوني قرار دارد. در حالي كه تنش‌هايي در ميان اعضاي آن وجود دارد - با نگراني هند در مورد نفوذ چين و نگراني برزيل در مورد از دست دادن نفوذ خود - اين سازمان همچنان براي بسياري از اقتصادهاي نوظهور كه به دنبال جايگزين‌هايي براي سيستم مالي غرب هستند جلب‌توجه مي‌كند. بورسا گزارش كرد، موضوع دلارزدايي و ارز مشترك همچنان چالش‌هاي اصلي هستند البته فرصت‌هايي براي بريكس در تقويت موقعيت خود در اقتصاد جهاني نيز محسوب مي‌شوند. موفقيت اين ابتكارات به توانايي بلوك براي غلبه بر اختلافات داخلي و ايجاد اجماع حول استراتژي مشترك بستگي دارد.
به اين ترتيب در چنين فضايي حضور ايران اهميت بسيار بالايي دارد و رييس‌جمهور نيز در جريان سخنراني‌هاي رسمي و ديدارهاي دو جانبه خود تلاش كرد كه موضع ايران درباره تحولات اقتصاد جهاني را مطرح كند. او در يكي از سخنراني‌هاي خود گفت: من اميدوارم به واسطه فضاي هم‌انديشي و تبادل‌نظر ايجاد شده و بر اساس عنوان زيباي انتخاب شده براي اين اجلاس، يعني «بريكس و جنوب جهاني؛ ساخت مشترك دنيايي بهتر» گامي نو در جهت برپايي نظامي بهتر و مناسباتي عادلانه‌تر بر مبناي رضايت جمعي‌برداريم. ائتلاف‌گرايي و تلاش براي ايجاد مناسباتي سازنده و دوستانه، بخشي از واقعيت امروز و خواسته جمع زيادي از كشورها و بازيگران بين‌المللي است تا از فضاي يكجانبه‌گرايي رهايي يابند. پايه‌هاي معادلات يكجانبه و توازن برخاسته از محوريت تك‌قطبي به‌شدت سست و لرزان شده است. بسياري از ساختارها و سازوكارهاي بين‌المللي برخاسته از اين رويكرد، نظير شوراي امنيت سازمان ملل متحد، صندوق بين‌المللي پول، نهادهاي حقوق بشري و مصاديق ديگر به دليل سياست‌زدگي و نفوذ دولت‌هاي غربي، كارايي موثر و سازنده خود را از دست داده‌اند. به همين دليل است كه اين گروه از ابتداي تشكيل در سايه اهداف بلند و مورد اقبال خود توانسته در صحنه‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي، به يك الگوي موفق از همكاري و همگرايي ميان كشورها تبديل شود. اين اجلاس تجلي‌بخش اين واقعيت است كه ساخت دنيايي بهتر به تنهايي امكان پذير نيست و در دنياي به هم تنيده كنوني، اراده و اقدام مشترك لازم است؛ تغييري بنيادين كه مستلزم اصلاح نظام كنوني و ايجاد ساماني نو از توازن قدرت بر مبناي عدالت و رضايت است. به روايتي ديگر دنياي بهتر مكاني خواهد بود كه در آن نشاني از تحريم، تحميل اراده، تجاوز، جنگ، كشورگشايي و نسل‌كشي نباشد و چند جانبه‌گرايي به جاي يك‌جانبه‌گرايي، اكثريت به جاي اقليت، برابري به جاي تبعيض، شفافيت به جاي فريب، دموكراسي به جاي اقتدارگرايي و گفت‌وگو به جاي جنگ، حكم‌فرما گردد. او افزود: جمهوري اسلامي ايران بر اين باور است كه بحران‌ها و چالش‌هاي منطقه‌اي و بين‌المللي بدون تلاش‌هاي مشترك از بين نخواهد رفت. به همين منظور، همواره در چارچوب سياست‌هاي اصولي خود، در تلاش بوده‌ايم با ايجاد شبكه‌هاي هوشمند و كارآمد از روابط تجاري، نهايت اهتمام لازم را براي تقويت همكاري‌هاي بين‌المللي و تعميق مولفه‌هاي دوستي ميان كشورها داشته باشيم. اين در حالي است كه بر خلاف تمامي موازين بين‌المللي و حقوق انساني شناخته شده، اعمال تحريم‌هاي يكجانبه، هنجارهاي بين‌المللي و حقوق بشري را به چالش كشيده و بسياري از روندهاي توسعه‌يافتگي در سايه اقدامات قهري و غرض‌ورزي‌هاي سياسي با چالش‌هاي متعددي مواجه و حركت پايدار به سوي جهاني امن و توسعه‌يافته با اخلال روبه‌رو شده است. از اين‌رو بريكس و بريكس پلاس بايد سازوكاري، شفاف، منصفانه، فراگير، بدون تبعيض و مبتني بر قواعد تجارت چندجانبه با نگاه ويژه به جهان جنوب و كشورهاي در حال توسعه و كمتر توسعه‌يافته، طراحي و اجرا كنند. تحريم‌هاي غيرقانوني، آثار ويران‌كننده بر روابط بين‌الملل دارد و مانع دسترسي كشورها به منابع مالي خود مي‌شود و بر ايفاي نقش موثر كشورها در فرآيندهاي مبتني بر همكاري‌هاي بين‌المللي نظير مقابله با آثار سوء تغييرات اقليمي، گرمايش زمين، تخريب محيط زيست و ارايه كمك‌هاي بشر دوستانه تاثير منفي مي‌گذارد.
همچنين مسعود پزشكيان پس از بازگشت از قازان روسيه در فرودگاه مهرآباد با اشاره به حضور اولين‌بار ايران در سطح رييس‌جمهور در اجلاس سران بريكس، اظهار كرد: امنيت ملي كشورها، مسائل اقتصادي، اجتماعي و مالي سه پايه اصلي وظايف بريكس است. امريكا به‌وسيله دلار يكجانبه گرايي در دنيا ايجاد كرده است و هر وقت دلش خواست هر كشوري را تحريم و مشكلات اقتصادي درست مي‌كند كه اين مساله براي ساير كشورها ناپسند است. وي ادامه داد: ۵ كشور پيش از اين براي مقابله با اين روند پيمان بسته بودند. در اين اجلاس ۳۰ كشور و ۶ رييس سازمان بين‌المللي شركت كرده بودند. بحث اين اجلاس اين بود كه به جاي صندوق بين‌المللي پول كه سياست‌هاي امريكا را دنبال مي‌كند، صندوق ديگري ايجاد شود تا كشورها به هم كمك كرده و تحريم‌هاي امريكا را خنثي كنند.
پزشكيان با اشاره به اينكه در روز اول نشست بريكس، اعضاي اصلي شركت داشتند كه من هم دو سخنراني داشتم. در روز دوم كشورهايي كه مايل بودند به عنوان ناظر باشند، شركت كردند. بريكس قدرت خود را نشان داد كه اگر اعضا متحد باشند مي‌تواند تحريم‌هاي امريكا را خنثي كند. بيانيه پاياني بريكس هم بيانيه خوبي درباره محكوميت جنايات رژيم صهيونيستي در غزه و لبنان و همچنين تاكيد بر تقويت روابط پولي، اقتصادي، فرهنگي، علمي و امنيتي كشورهاي عضو بود. رييس‌جمهور خاطرنشان كرد: فرصت خوبي هم براي ما براي ديدار با سران ساير كشورها فراهم شد. اين ديدارها با چين، مصر، آفريقاي جنوبي و ساير ديدارها سازنده بود. درديدار با رييس‌جمهور مصر، وي گفت صحبت سفراي كشورهاي اروپايي با ما درباره ايران، با آنچه ما الان مي‌بينيم بسيار متفاوت است و شما بايد روابط خود با كشورهاي عربي را تقويت كنيد. الان چهره و سياست‌هاي ما را ساير كشورها براي همسايگان تبيين مي‌كنند.
وي افزود: امير قطر و امارات مايل بودند به ايران بيايند. امير امارات نيز مانند رييس‌جمهور مصر معتقد بود بايد خودمان بنشينيم و مشكلات مان را حل كنيم و اجازه دخالت ندهيم. درباره مسائل منطقه هم گفت‌وگو كرديم كه ان‌شاءالله مي‌تواند دستاوردهاي خوبي داشته باشد.رييس‌جمهور در پايان گفت: در ديدار با رييس‌جمهور چين قرار شد پيمان‌هاي قبلي عملياتي بشنود. ديدار با سران روسيه، تركيه بلاروس و آفريقاي جنوبي براي هر دو طرف مفيد بود. آفريقاي جنوبي خيلي مايل بود كه روابط خود با ايران را صميمي‌تر و بيشتر كند. من تصور مي‌كنم اگر آنچه در بريكس مطرح شد و گفت‌وگو با كشورهاي همسايه را بتوانيم عملياتي كنيم، توطئه‌هاي امريكا و كشورهاي طرفدارش را مي‌توانيم به مرور خنثي كنيم.
به اين ترتيب پس از دوراني طولاني مسيري تازه عليه انحصار طلبي اقتصادي در جهان گشوده شده كه ايران نيز جزئي از آن خواهد بود. موضوعي كه بايد ديد در ماه‌هاي آينده و در عرصه عمل به چه شكل حركت مي‌كند.