هزينه‌هاي دو سر ضرر فيلترشكن براي كاربران
گزارش ۱۴۰۱ مركز توسعه تجارت الكترونيكي نشان مي‌دهد با وجود فيلترينگ همچنان نيمي از سهم بازار تجارت الكترونيكي متعلق به شبكه‌هاي اجتماعي است. چندي پيش رييس مركز توسعه تجارت الكترونيكي اعلام كرده بيشتر كسب‌وكارهاي آنلاين روي پلتفرم‌هاي خارجي فعال هستند.
گزارش ۱۴۰۱ مركز توسعه تجارت الكترونيكي نشان مي‌دهد با وجود فيلترينگ همچنان نيمي از سهم بازار تجارت الكترونيكي متعلق به شبكه‌هاي اجتماعي است. چندي پيش رييس مركز توسعه تجارت الكترونيكي اعلام كرده بيشتر كسب‌وكارهاي آنلاين روي پلتفرم‌هاي خارجي فعال هستند. همچنين پيش‌بيني مي‌شود رقم ۸۰ همتي حجم اينستاگرام از سهم تجارت الكترونيكي تا دو سال آينده به بيش از ۱۱۰ همت در سال برسد، در حالي كه كسب‌وكارهاي اينستاگرامي پس از گذشت ۲ سال فيلترينگ علي‌رغم افت فعاليت چندماهه نخست همچنان فعال هستند، در اين ميان كاربران با پرداخت هزينه براي فيلترشكن‌ها و ناامن كردن دستگاه‌هايشان، به‌صورت دوجانبه هزينه فيلترينگ را پرداخته‌اند.
رييس‌جمهور در حاشيه تقديم بودجه ۱۴۰۴ به مجلس شوراي اسلامي در گفت‌وگويي در پاسخ به اين پرسش كه آيا شما همچنان به وعده‌هايي كه به مردم داديد پايبند هستيد از جمله موضوع رفع فيلترينگ، بيان كرد: ما حرف‌هايي كه زديم تا آخر پاي آن هستيم و به وعده‌هاي خود پايبنديم. قطعا در حال تلاش هستيم تا حرف‌هايي كه زده‌ايم در عمل پياده كنيم. در خصوص رفع فيلترينگ نيز وزير ارتباطات، اطلاعات را جمع‌آوري كرده است و اين هفته در نشست سران گزارش دادند. قرار شد هم مجلس و هم قوه قضاييه و وزارت ارتباطات بنشينند جمع‌بندي داشته باشند و مراحل طي شود. وي تأكيد كرد بحث كاملا كارشناسي است و روندي كه اكنون طي شده به نفع مملكت نيست و بايد برگردد. نحوه اينكه چگونه برگردانده شود در حال تفاهم هستيم كه باهم با يك زبان و نگاه مشترك پيش برويم كه اختلاف و سو تفاهم پيش نيايد. مساله‌اي كه سيد ستار هاشمي- وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات- در حاشيه جلسه هيات دولت به آن اشاره كرد و گفت ادامه روند فيلترينگ به مصلحت نيست و چالش‌هاي جديدي براي كشور ايجاد كرده است، ما اين موضوع را با جديت دنبال مي‌كنيم. او همچنين گفت كيفيت شبكه و دسترسي‌ها در كسب‌وكارهاي ديجيتال براي‌مان اهميت دارد. اعتراض‌هاي زيادي در اين زمينه وجود دارد و ما براي حل اين مشكلات به جد عمل مي‌كنيم. استفاده از ظرفيت بخش خصوصي در برنامه‌هاي‌مان هست و بر آن تاكيد داريم. در تكاليف برنامه هفتم هم بر اين مساله تاكيد شده است و هيچ راهي جز اين، نداريم.
۵ دليل وزير اسبق ارتباطات
بر ضرورت رفع فيلترينگ
در اين ميان وزير ارتباطات و فناوري اطلاعات دولت يازدهم، تاكيد كرد: فيلترينگ غير هدفمند داراي ضرر چند وجهي بوده و يكي از عوامل اصلي نارضايتي اجتماعي به شمار مي‌رود. محمود واعظي، قائم مقام و رييس دفتر سياسي حزب اعتدال و توسعه با اشاره به اهميت موضوع رفع فيلترينگ در صفحه شخصي خود در شبكه ايكس، نوشت: «بررسي عاجل و تصميم به رفع فيلترينگ در شوراي عالي فضاي مجازي، حائز اهميت است زيرا: ۱- فيلترينگ، به جز در خصوص محتواي مجرمانه و غير اخلاقي، يكي از عوامل نارضايتي اجتماعي است. ۲- فيلترينگ غير هدفمند داراي ضرر چندوجهي است؛ در حوزه اقتصاد، علم و فرهنگ. ۳- از دلايل اصلي گراني قيمت تمام شده اينترنت، هزينه‌هاي كلان نگه‌داري و توسعه تجهيزات فيلترينگ است. ۴- فيلترينگ غيرضرور بادرنظرگرفتن اصل هزينه‌فايده مانع توسعه دربرخي حوزه‌هاي كشوراست. ۵- شبكه جهاني اينترنت به شكل قانونمند يكي از اصلي‌ترين ابزارهاي توسعه و پيشرفت است.»
توسعه كسب‌وكارها با وجود فيلترينگ؛ رشد در حصار محدوديت
۲ سال از فيلترينگ اينستاگرام مي‌گذرد و برخلاف چند ماه نخست اعمال محدوديت روي اين شبكه اجتماعي، كاربران و كسب‌وكارها به همچون گذشته در اين پلتفرم فعاليت مي‌كنند. پيوست از بررسي‌هاي پادرو نشان مي‌دهد كه ترافيك فروشگاه‌هاي آنلاين فعال در اينستاگرام پس از چند ماه از فيلترينگ و تقريبا از دي ماه سال ۱۴۰۱ به مرور، بازگشت. درواقع به گفته كارشناسان حوزه فروش آنلاين، ترافيك كسب‌وكارهاي اينستاگرامي از سال ۱۴۰۱ تاكنون (۱۴۰۳) را علي‌رغم فيلترينگ، رو به رشد خواند. در عين حال به‌طور ميانگين حجم بازار فروشگاه‌ها در بازه زماني پنج ماه گذشته رشد ۱۵ درصدي را تجربه كرده‌اند. اگرچه روزهاي نخست فيلترينگ براي كسب‌وكارها نااميدكننده بود، اما طي چند ماه پس از اين اتفاق و با دسترسي روزافزون به VPN اتصال به اين پلتفرم فراهم آمد و ترافيك اينستاگرام به قبل از وضعيت فيلترينگ نزديك شد. نظرسنجي جديد ايسپا نيز نشان مي‌دهد كه اينستاگرام ميان شبكه‌هاي اجتماعي و پيام‌رسان‌هاي خارجي و داخلي، محبوب‌ترين و پراستفاده‌ترين آنهاست. استفاده بيش از ۵۰ درصدي كاربران ايراني از اينستاگرام در شهريور ماه ۱۴۰۳ استفاده از اينستاگرام تقريبا در همه مولفه‌ها بيشترين درصد را به خود اختصاص داده است. با وجود اين، فيلترينگ اينستاگرام را عاملي است كه اثرات منفي آن براي كاربران و كسب‌وكارها چشمگير است. سختي دسترسي به اين پلتفرم را در مقطعي از زمان موجب كاهش ترافيك فروشگاه‌هاي اين پلتفرم شده كه به مرور زمان و با فراگير شدن استفاده از فيلترشكن‌ها تقريبا راه‌حلي براي اين فعاليت در اين فضا پيدا شد. اگرچه اين محدوديت هزينه‌هاي قابل توجهي را به فروشندگان تحميل كرد اما صاحبان كسب‌وكارها با روند بازيابي تدريجي بازار توانستند در مرداد ماه سال جاري به سفارش‌هايي بيش از دوبرابر آبان سال ۱۴۰۱ برسند. اكنون بازار فروش كالا و خدمات در اينستاگرام به تنهايي بازاري با ارزش بيش از ۸۰ همت در سال است. لازم به ذكر است كه اين عدد بسيار بيشتر از كل حجم مبادلات در ديگر بخش‌هاي تجارت الكترونيكي شامل فروش كالا و خدمات برآورد شده است. در نگاه كلي به گزارش‌هاي سالانه تجارت الكترونيكي در سه سال گذشته مشاهده مي‌شود كه اينستاگرام نقش موثر و چشمگيري در اين حوزه دارد. در سال ۱۴۰۰ بيش از ۸۰ درصد كسب‌وكارهاي تجارت الكترونيكي در كنار فعاليت از طريق وبسايت‌هايشان محصولات و خدمات خود را از طريق شبكه‌هاي اجتماعي نيز عرضه كرده‌اند. در اين ميان اينستاگرام با اختصاص سهم ۸۴ درصدي به خود، پرطرفدارترين شبكه اجتماعي براي كسب‌وكارها بوده است. گزارش ۱۴۰۱ مركز توسعه تجارت الكترونيكي نشان مي‌دهد با وجود فيلترينگ همچنان نيمي از سهم بازار تجارت الكترونيكي متعلق به شبكه‌هاي اجتماعي است. طبق اين گزارش و در قياس با آمار سال ۱۴۰۰، فيلترينگ ۴۰ درصد از سهم بازار شبكه‌هاي اجتماعي را كاهش داده است. طبق گزارش سال ۱۴۰۲ تجارت الكترونيكي، ۴۳ درصد كسب‌وكارها از شبكه‌هاي اجتماعي و ۲۲ درصد آنها از پيام‌رسان‌ها استفاده مي‌كنند. رييس مركز توسعه تجارت الكترونيكي اعلام كرده كه بيشتر اين كسب‌وكارها روي پلتفرم‌هاي خارجي فعال هستند. پيش‌بيني مي‌شود رقم ۸۰ همتي حجم اينستاگرام از سهم تجارت الكترونيكي تا دو سال آينده به بيش از ۱۱۰ همت در سال برسد.
مهاجرت در حد حرف ماندن و ساختن عملي شد
بررسي‌ها نشان مي‌دهد كه فيلترينگ اينستاگرام شايد در ابتدا فكر مهاجرت به پلتفرم ديگري را در ذهن صاحبان كسب‌وكار ايجاد كرده باشد اما عملا اين اتفاق محقق نشد و اينستاگرام با وجود محدوديت، اولويت عمده كاربران بوده است. در ابتدا كسب‌وكارهاي اينستاگرامي درون يك شوك بزرگ بودند و به مرور با بازگشت ترافيك به فعاليت خود ادامه دادند. البته كه نظارت نهادهاي نظارتي بعد از فيلترينگ شدت يافت و در همين راستا، تعداد زيادي از كسب‌وكارها مجبور به توقف موقت يا دايم فعاليت شدند. بنابراين اينستاگرام پس از محدوديت نيز همچنان اولويت فروشگاه‌هاي آنلاين است و تحقيقات كسب‌وكارها به سمت پلتفرم جايگزيني نرفتند. علت عدم مهاجرت به پلتفرم ديگر، نبود شبكه و پلتفرمي با ويژگي‌هاي اينستاگرام است. در اصل كاربران بايد به پلتفرمي مهاجرت مي‌كردند كه علاوه بر اينكه فيلتر نيست، فعاليت در آن به راحتي صورت بگيرد و شامل محتوا و اينفلوئنسرهاي ايراني و امكاناتي مشابه اينستاگرام باشد. بنابراين با لحاظ اين موارد و نبود مورد مشابه كاربران سعي كردند با وجود فيلترينگ به اين شبكه متصل شوند. به اصطلاح مردم خودشان انتخاب كردند به اينستاگرام برگردند. در عين حال فروشندگان همچنان در شبكه‌هاي اجتماعي مانند اينستاگرام و تلگرام، تنها با اتصال به فيلترشكن، كانال اصلي فروش خود را حفظ كردند. استفاده روزافزون مردم از فيلترشكن‌ها باعث شد كه تقريبا بيشتر كاربران اينستاگرام بتوانند دسترسي خود را به اين پلتفرم حفظ كنند. همين مساله باعث شده تا كسب‌وكارها هم تمام تلاش خود را براي ماندن در فضاي اينستاگرام انجام دهند چرا كه مهم‌ترين عامل جذابيت اينستاگرام براي كسب‌وكارها، امتياز حضور كاربران متنوع است و به اصطلاح پاخور فضايي مثل اينستاگرام براي فروشگاه‌هاي آنلاين فعال در اين فضا بالاست.
هيچ پلتفرمي مانند اينستاگرام نيست
به‌طور كلي متوسط طول عمر فروشگاه‌هاي اينستاگرامي ۲ تا ۳ سال است كه در صورت موفقيت، پس از اين زمان، شكل فعاليت و نوع خدماتشان تغيير مي‌كند يا اينكه با توسعه كسب‌وكار خود از دامنه فروشندگان خرد خارج مي‌شوند. بنا بر اين توضيح، مطمئنا تعداد چشمگيري از فروشگاه‌هايي كه در بازه زماني فيلترينگ متحمل آسيب جدي شدند و تاب‌آوري بالايي نداشتند از بازار خارج شدند. طبق آمار پادرو، تعداد فروشگاه‌هاي شكست خورده از اين اتفاق ضريبي از ۱۰۰ هزار برآورد مي‌شود. اما نكته جالب اين است كه تعداد كسب‌وكارهاي فعال در اينستاگرام كاهش نيافته است و اين بازار همچنان از رشد ۳۰ درصدي كه تجارت اجتماعي در منطقه و جهان تجربه مي‌كند، تبعيت مي‌كند. طبق گزارش ديتاك شركت فعال در حوزه كلان داده و هوش مصنوعي كه اوايل سال جاري (۱۴۰۳) منتشر شد ۳.۷ ميليون كسب‌وكار روي پلتفرم اينستاگرام فعال‌اند و بيشترين سهم به حوزه مد و پوشاك اختصاص يافته است. بر اساس همين گزارش، اينستاگرام با بيش از ۳۱ ميليون كاربر به شبكه اجتماعي با بيشترين كاربر ايراني ميان ايرانيان لقب گرفته است. حتي گفته مي‌شود آمارها به تعداد كاربراني بيش از اين عدد اشاره دارد. ديتاك نشان مي‌دهد كه ۹۰ درصد از كاربران فعال پيش از فيلترينگ، مجدد به اين شبكه اجتماعي بازگشته‌اند. بنابراين مي‌توان نتيجه گرفت كه حجم نهايي اين بازار نه تنها كوچك نشده بلكه علي‌رغم فيلترينگ به رشد و توسعه خود ادامه داده است.
رشد هزينه‌ها نتيجه سياست فيلترينگ است
به عقيده كارشناسان در حال حاضر و با وجود فيلترينگ، دسترسي به اينستاگرام تنها براي كاربران هزينه‌بردار است. واكنش‌هاي تجارت اجتماعي در ايران در واكنش به فيلترينگ نشان مي‌دهد كه سياست‌هاي محدودسازي تنها هزينه‌هاي دسترسي به اين پلتفرم را بالا برده و جز زيان مالي ثمره ديگري نداشته است. در حال حاضر حدود ۶۵۰ هزار فروشگاه فعال در اينستاگرام فعال هستند كه اگر هر كدام ماهيانه ۱۵۰ هزار تومان براي فيلترشكن هزينه كنند اين عدد سالانه به ۱۲ همت مي‌رسد كه تنها هزينه تحميلي سربار و غيرضروري براي كسب‌وكارها ناشي از سياست‌هاي فيلترينگ است. در گزارش سالانه (۱۴۰۲) يكتانت نيز آماري مبتني بر استفاده گسترده ايرانيان از VPN وجود دارد. اين گزارش نشان مي‌دهد از هر سه كاربر ايراني ۲ نفر از VPN استفاده مي‌كنند و ۱۵ تا ۱۷ ساله‌ها با آمار ۹۷ درصد ركورددار استفاده از وي‌پي‌ان در كشور هستند. اين در حالي است كه اتصال به VPN توسط كودكان محصل در مقطع ابتدايي هم رواج يافته؛ بيشترين ضرر فيلترينگ هم متوجه كسب‌وكارهايي است كه دامنه فعاليت كوچك و متوسطي داشتند. سرمايه‌گذاري و هزينه‌هاي قابل توجهي كه اين كسب‌وكارها انجام دادند با اين اوصاف به نتيجه نرسيد. زيرا صفحاتي با دنبال‌كننده اندكي بودند و تاب‌آوري مالي پاييني داشتند. سرويس‌هاي ديگر مانند فروشگاه‌سازها، سرويس‌هاي لجستيك، پرداخت و هرآنچه نياز كاربران اينستاگرامي است هم از ديگر عوامل و اركان متضرر اين حوزه است كه به از دست دادن درآمد كسب‌وكارها منجر مي‌شود. در مجموع، علي‌رغم چالش‌هاي فيلترينگ و سياست‌هاي محدودكننده، بازار تجارت اجتماعي اينستاگرام همچنان به رشد خود ادامه مي‌دهد و فروشندگان با افزايش اعتماد مشتريان مشغول فروش هستند. نكته حائز اهميت ديگر در اين زمينه، افزايش ۱۰۰ درصدي ارزش سبد خريد مشتريان به قبل از فيلترينگ است؛ اگرچه بخشي از آن ناشي از تورم است اما سهم افزايش ارزش سبد خريد نشاي از رشد بازار و اقبال مشتريان بيش از ۵۰ درصدي را به خود اختصاص داده است.