سياست فيلترينگ؛ اشتباه بي‌نتيجه
استقبال مردم از سكوها و پلتفرم‌هاي خارجي پس از فيلترينگ نه تنها كم نشده است بلكه با گسترش استفاده از فيلترشكن‌ها به نظر مي‌رسد استفاده از اين پلتفرم‌ها به حالت قبل از فيلتر گسترده آنان بازگشته است، اما موضوعي كه اين روزها با مطرح و جدي‌شدن موضوع رفع فيلتر داغ شده است دوگانه گشايش و پالايش فضاي مجازي و پلتفرم‌ها و سكوهاي بين‌المللي پرطرفدار است.
استقبال مردم از سكوها و پلتفرم‌هاي خارجي پس از فيلترينگ نه تنها كم نشده است بلكه با گسترش استفاده از فيلترشكن‌ها به نظر مي‌رسد استفاده از اين پلتفرم‌ها به حالت قبل از فيلتر گسترده آنان بازگشته است، اما موضوعي كه اين روزها با مطرح و جدي‌شدن موضوع رفع فيلتر داغ شده است دوگانه گشايش و پالايش فضاي مجازي و پلتفرم‌ها و سكوهاي بين‌المللي پرطرفدار است. كارشناسان فضاي مجازي معتقدند كه ميزان گستردگي استفاده از پلتفرم‌ها به گونه‌اي است كه نمي‌توان مردم را از استفاده از آنها منع كرد و در اصل تعطيلي پلتفرم‌هاي خارجي امكان‌پذير نيست.
دو ماه از آغاز كار ستار هاشمي در وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات مي‌گذرد؛ كاربران مي‌گويند وضعيت اينترنت در اين مدت نه تنها بهتر نشده كه از نظر برخي، شايد بدتر هم شده است؛ اما كارشناسان مي‌گويند، تغيير محسوسي ايجاد نشده و مديرعامل يكي از اپراتورهاي همراه نيز تاكيد دارد سياست جديدي در اين دو ماه ابلاغ نشده است. اين در حالي است كه مسعود پزشكيان بارها در مناظرات انتخاباتي خود در مورد بهبود وضعيت اينترنت صحبت كرده بود؛ اما فعلاً سخنگوي دولت، كاربران را دعوت به «صبر» مي‌كند. تقريباً كمتر اپليكيشن يا سايت غير ايراني پر كاربرد را مي‌توان يافت كه فيلتر نباشد و در عين حال دسترسي به همان اندك پلتفرم‌هاي فيلتر نشده نيز با دشواري‌ها و اختلال‌هاي فراوان همراه است. وعده‌هاي مسعود پزشكيان براي اصلاح وضعيت موجود، انتظاراتي در ميان كاربران ايجاد كرد؛ اما با آغاز كار دولت چهاردهم، تغييري در وضعيت دسترسي و تجربه كاربران اينترنت ايجاد نشده و در همين حال به دليل وضعيت ملتهب منطقه خاورميانه، گاهي اختلال‌هاي مقطعي نيز بيش از پيش شده است. شايد از همين رو كاربران اين روزها مي‌گويند وضعيت اينترنت، حتي بدتر از دولت قبل شده است. از سويي كارشناسان اينترنت هم به كاهش كيفيت اينترنت اشاره مي‌كنند اما مي‌گويند با توجه به استفاده از فيلترشكن‌ها و محدوديت‌هايي كه رادارهاي مختلف اعمال شده است، اين رادارها عملاً اطلاعات دقيقي در مورد اختلال‌هاي اينترنت ايران ارايه نمي‌دهند. وحيد فريد، كنشگر حق دسترسي به اينترنت آزاد در اين باره به پيوست گفته بود: «در روزهايي از يك ماه گذشته تجربه كاربري من نشان مي‌دهد وضعيت اينترنت خيلي بد بوده است. آمار و ارقام را بايد سيستم‌هاي مانيتورينگي بگويند كه دولت قبل آنها را قطع كرده بود و هنوز هم در همان شرايط هستند. اما تجربه كاربري خودم و بازخوردي كه از كاربران شبكه‌هاي اجتماعي گرفته‌ام نشان مي‌دهد كيفيت حداقل در روزهايي از يك ماه گذشته كه شرايط كشور پيچيده و ناامن بوده، بدتر شده است.» به باور او هيچ تغييري در وضعيت اينترنت ايجاد نشده و همان سياست‌هاي دولت سيزدهم در حال اجرا است. او اضافه كرد: «برداشتن يا كاهش فيلترينگ كاري نيست كه ۵ ماه طول بكشد. در واقع هنوز هيچ اقدامي به صورت عملي انجام نشده است. شايد در حال تلاش براي تغيير نظر افراد تاثيرگذار در اين حوزه هستند اما شرايطي كه الان وجود دارد نشان مي‌دهد هيچ اتفاق جديدي رخ نداده است و در مواقع نياز محدوديت روي پهناي باند اعمال شده، اخلال ايجاد شده و اختلالات بيشتر شده است و دقيقا همان سياست‌هاي دولت قبل در حال پياده شدن است.» فريد با اشاره به سياست‌هاي دولت قبل در شرايط سياسي ويژه افزود: «در دولت قبل هم در روزهايي كه شرايط كشور ناپايدار بود، كيفيت اينترنت پايين مي‌آمد و الان هم همان سياست‌ها ادامه پيدا كرده است.»
گذر از دوگانه گشايش و پالايش
آرش وكيليان كارشناس سياست‌گذاري فضاي مجازي در نشست «گذر از دوگانه گشايش و پالايش» به جريان محتواي مجرمانه در پلتفرم‌هاي خارجي پرداخت و گفت: حتي اگر سكوهاي خارجي بستر جرم خيز داشته باشند يا اين بستر‌ها در شرايط امنيتي و خاص سازماندهي شوند و فضاي ضد امنيت ملي ايجاد كنند نمي‌توان سكوي خارجي را وادار به حذف محتواي مجرمانه كرد. البته برخي معتقد هستند محدود كردن و بستن پلتفرم‌هاي خارجي نيز به اقتصاد ديجيتال ضربه مي‌زند. مدل‌هايي براي هموار شدن مسير پلتفرم‌ها وجود دارد و در كشور‌هاي مختلف از طريق تعاملات مختلف حل مي‌شود.
چهار ريسك حاكميت در برابر سكوهاي خارجي
وكيليان با اشاره به ريسك حضور سكوهاي خارجي در ايران گفت: معتقدم كه چهار ريسك براي حاكميت در برابر سكوهاي خارجي وجود دارد و خود را موظف مي‌داند كه مداخله كند. يكي از آنها سازماندهي اتفاقات مجرمانه است؛ گروه‌هاي قمار در حال رشد است و در صورت رشد نامحدود آنها امكان مقابله با اين بستر‌ها سحت مي‌شود و در صورت بزرگ‌تر شدن آن مي‌تواند براي حاكميت چالش‌برانگيز شود. در سايت‌هاي قمار اعداد جابه‌جا شده بسيار بيشتر از آن چيزي است كه در رسانه‌ها اعلام مي‌شود. ريسك بعدي قوي‌تر شدن سكوها بيشتر از حد نرمال است؛ به نوعي كه نتوان آن را كنترل كرد. همچنين ذي‌نفعان بزرگي كه در سكوهاي داخلي سرمايه‌گذاري كرده باشند نيز از ديگر موارد ريسك‌پذير است. حالت ديگر موقعيت‌هاي خاص و اضطراري و جنگي است كه حكومت دخالت مستقيم دارد.
راهكارهاي حل مشكلات سكوهاي خارجي
او درباره چگونگي پاسخ به ريسك‌هاي موجود در برابر سكوهاي خارجي گفت: در چنين حالت ريسك‌پذيري مي‌توانيم سكوي داخلي ايجاد كنيم كه براي كاربر جذاب باشد و سراغ سكوي خارجي نرود. در حوزه‌هاي غير رسانه‌اي در حد معقولي توانسته‌ايم سكوي داخلي ايجاد كنيم؛ به عنوان مثال در حمل و نقل و پلتفرم‌هاي ديگر توانسته‌ايم فضايي ايجاد كنيم كه كاربر احساس نكند به پلتفرم خارجي مانند اوبر احتياج دارد اما در حوزه فرهنگي و اجتماعي ضعيف هستيم. همچنين مي‌توان از كشور‌هايي مانند چين، پلتفرم بگيريم و اين موضوع به نحوه تعامل ما با اين كشور بستگي دارد چرا كه پلتفرم‌هاي چيني حتي امريكا را نيز تحت تأثير قرار داده است. او ادامه داد: راه‌حل ديگر اين است كه كشور‌هاي اسلامي كه قرابت زيادي مي‌توانند با يكديگر داشته باشند به بلوغ مقررات‌گذاري برسند و سرويس خاصي راه‌اندازي كنند. در بحث ديگر، براي كم شدن ريسك‌هاي احساس شده مي‌توان سطح اشراف و هويت كاربران را افزايش داد و در اين صورت كاربران مي‌توانند دسترسي راحتي به پلتفرم‌هاي خارجي پيدا كنند. در اين حالت دغدغه‌ها كاهش پيدا مي‌كند و سكوي خارجي نيز به فعاليت خود ادامه مي‌دهد. مديريت مصرف ترافيك نيز از گزينه‌هاي ديگري است كه در حال حاضر وزارت ارتباطات نيز روي آن كار مي‌كند. وكيليان اضافه كرد: از حكمراني فضاي مجازي نبايد انتطارات عجيبي داشته باشيم و اگر اين مورد را مد نظر قرار بدهيم، كاربران راحت‌تر مي‌توانند از بستر‌هاي مورد نظر استفاده كنند. متأسفانه حكمراني زماني ديده مي‌شود كه در چشم مردم فرو برود. نبايد دنبال آرمان‌هاي عجيب و غريبي براي اجراي حكمراني در فضاي مجازي باشيم.
بايد با ادبيات مردم
به سكوهاي خارجي نگاه كرد
محمد احسان خراميد فعال رسانه و فضاي مجازي و رييس سابق مركز روابط عمومي وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات در اين نشست به بعد مردمي حضور سكوهاي خارجي نگاه كرد و با پيشنهاد درباره بازنگري به پلتفرم‌هاي فيلتر شده گفت: بايد با ديدگاه مردم به اين موضوع نگاه كرده و حوزه فناوري و فناوري اطلاعات را با ادبيات مردم همخوان كرد. بايد به اين صورت نگاه كرد كه دليل محدوديت و فيلترينگ چيست؟ در گذشته با پديده‌هايي مانند ممنوعيت ماهواره و ويديو مواجه شديم و معتقدم اگر در آن دوران موفق نشديم، در مسير فيلترينگ نيز موفق نخواهيم شد و اين موضوع متعلق به دولت خاصي نيست. پلتفرمي مانند واتس‌آپ شايد پلتفرم محبوبي نباشد اما زماني كه با شيوه عجيبي بسته مي‌شود، مردم حس بدي نسبت به آن پيدا مي‌كنند. آيا كشور‌هاي اطراف ما نيز همين مدلي برخورد مي‌كنند؟ آيا واتس‌آپ را تعطيل مي‌كنند يا مشكل حل مي‌شود؟ او ادامه داد: زماني كه ديسكورد يا پلتفرم‌ها بسته مي‌شود، بايد دليل آن به شكل واضحي به مخاطب توضيح داده شود. معتقدم نه اعمال هيچ گونه محدوديت در فضاي مجازي در دنيا اجرا شده است و نه كامل بسته شده‌اند. بايد بدانيم كه فضايي مانند توييتر به چه علت محدود شده است و شرايط بازنگري براي آن چگونه است. قطعاً باز يا بسته شدن پلتفرم‌ها بدون هيچ قيد و شرطي منطقي نيست و بايد طرح نويي در اين باره در انداخت. معتقدم كه حكمراني فضاي مجازي سياست‌هايي از اقدامات را در پي داشته باشد كه بتواند توسعه فضاي مجازي را ايجاد كند اما متأسفانه مخاطب يا مردم در اين تعريف ديده نمي‌شوند. در اين قالب حكمراني خود را ترميم مي‌كند و مردم نيز چارچوب آن را احساس مي‌كنند حتي اگر ديده نشود. اگر مساله حكمراني مشخص شود، مي‌توانيم مشكلات ديگري مانند حجاب. يا پورنو‌گرافي را شناسايي و مشخص كنيم.
كاربران ايراني حق انتخاب دارند
محمد كشوري مديرعامل‌انديشكده طيف در ابتدا به سابقه فيلترينگ پرداخت و سپس به حقوق كاربران ايراني در پلتفرم‌هاي خارجي اشاره كرد و گفت: فيلترينگ موضوع جديدي نيست اما از زمان مطرح شدن بحث‌هاي اجتماعي، اين پلتفرم‌ها حساسيت برانگيز شدند. بعد از سال ۸۸ كه شبكه‌هاي اجتماعي فيلتر شد، بحث سنگيني درباره رفع فيلترينگ شكل گرفته است. اين مساله به داغي روز‌هاي اول با عمق بيشتري در جامعه در جريان است و معتقدم تبديل به يكي از موارد فهرست مسائل بغرنج كشور شده است و چه بسا عمق بيشتري پيدا كرده است. شبكه‌هاي اجتماعي به دليل وجود كاربران تبديل به يك محل مجازي شده است و بدون كاربر نمي‌توان آن پلتفرم‌ها را بنا كرد. كاربران حق انتخاب دارند و با منطق دست به انتخاب مي‌زنند. در مساله داده كاربران، اينكه اطلاعات كاربران چه مي‌شود پررنگ است اما بايد توجه كرد كه كاربر از اين موضوع اطلاع دارد و بر اساس يك نظام مطلوبيت انتخاب مي‌كند. كشوري با تاكيد بر اينكه بايد به حقوق كاربر بيشتر توجه كرد گفت: چالش اصلي اين است كه كاربر تا چه اندازه مي‌پذيرد كه اطلاعات خود را در اختيار پلتفرم قرار بدهد؟ بيشتر از آنكه به سكوي خارجي توجه كنيم بايد به كاربران آن پلتفرم و نظام ارزشي كاربر توجه شود كه در حق انتخاب كاربر دخيل است و حكمراني در فضاي مجازي را دچار چالش مي‌كند. او افزود: موضوع اصلي شبكه‌ها و پيام‌رسان‌هايي هستند كه تعداد كاربران ايراني در آنها بالا است و عدد قابل توجهي از آن در حال استفاده هستند و حتي مقامات بسياري هم از آن استفاده مي‌كنند. مبارزه با سلطه بيگانگان و مسله اطلاعات كاربران ايراني از جمله دلايلي است كه موجب شده است اين پيام‌رسان‌ها فيلتر شوند اما سوال اينجاست كه آيا مردم از اين موارد مطلع نيستند؟ اخيراً از كلمه حكمراني فضاي مجازي يا سكوهاي حكمراني‌پذير بسيار استفاده مي‌شود ومعتقد هستم بايد در استفاده از اين كلمه مراقب بود. مسائلي كه حاكميت با آن مواجه است ابعاد زيادي دارد اما مساله ما صرفاً سكو نيست و با موجودات صاحب عقل مواجه هستيم كه از اين سكوها استفاده مي‌كنند.