فقط استان گيلان، درگير فرونشست نيست
جديدترين مطالعات و گزارش‌هاي منتشر شده درباره نرخ فرونشست در ايران، نشان مي‌دهد كه حدود ۳.۵درصد از مساحت كل كشور در حال فرونشست است و در ميان استان‌هاي كشور، كرمان بالاترين نرخ فرونشست را تجربه مي‌كند، نرخ فرونشست در اين منطقه، بيش از ۳۵ سانتي‌متر در سال ثبت شده است.
جديدترين مطالعات و گزارش‌هاي منتشر شده درباره نرخ فرونشست در ايران، نشان مي‌دهد كه حدود ۳.۵درصد از مساحت كل كشور در حال فرونشست است و در ميان استان‌هاي كشور، كرمان بالاترين نرخ فرونشست را تجربه مي‌كند، نرخ فرونشست در اين منطقه، بيش از ۳۵ سانتي‌متر در سال ثبت شده است. طبق مطالعه‌اي كه توسط محمود حق‌شناس حقيقي و مهدي معتق، دو محقق ايراني از دانشگاه لايبنيتس هانوفر و مركز تحقيقات علوم زمين آلمان، انجام شده است، كاهش آب‌هاي زيرزميني در ايران در حال رسيدن به مرز بحران است و بخش‌هاي گسترده‌اي از ايران تحت تاثير تبعات منفي كاهش منابع آب‌هاي زيرزميني و فرونشست زمين قرار گرفته است. فرونشست ناشي از آب‌هاي زيرزميني يا فرورفتگي زمين پديده‌اي است كه بر اثر استخراج آب‌هاي زيرزميني ايجاد مي‌شود كه در نتيجه افزايش جمعيت در شهرها، افزايش مصرف آب و در عين حال عدم وجود ضوابط و قواعد اجباري در مورد استخراج و پمپاژ آب‌هاي زيرزميني، رو به رشد است. در ايران هم بحران فرونشست، پديده‌اي تازه نيست و طي سال‌هاي اخير كارشناسان بسياري در مورد فرونشست زمين يا ايجاد فروچاله در استان‌هاي مختلف هشدار داده‌اند، حتي شينا انصاري، رييس جديد سازمان محيط‌زيست هم در يكي از گفت‌وگوهاي اخير خود، فرونشست را يك « ابرچالش» توصيف كرد و گفت كه حل آن به همكاري بين ارگان‌هاي مختلف نياز دارد. يا چندي پيش جواد محجوبي، مديرعامل شركت آب منطقه‌اي يزد هم به ايجاد فروچاله‌هايي كه قطر و عمق برخي از آنها به ترتيب به ۸۰ و ۴۰ متر مي‌رسد در مناطقي از اين استان، اشاره و تاكيد كرد كه با توجه به اينكه اين فروچاله‌ها به صورت ناگهاني ايجاد مي‌شوند، توسعه آنها به مناطق مسكوني خطرناك است. همچنين خبرگزاري ايرنا در گزارشي كه به تازگي درباره بحران خشكسالي و تغيير اقليم و همچنين استفاده بي‌رويه از منابع آب زيرزميني در «گلستان» منتشر كرده بود، نوشت كه اين استان در يك قدمي فاجعه فرونشست زمين قرار گرفته است.تازه‌ترين اظهارنظر درباره فرونشست زمين مربوط به رييس سازمان نقشه‌برداري كشور مي‌شود، علي جاويدانه با اشاره به اينكه به غير از استان گيلان تمام استان‌هاي كشور درگير فرونشست هستند، مي‌گويد: در واقع تمام كشور با فرونشست درگير شده‌اند و در پهنه‌هاي مختلف ابعاد و نرخ فرونشست متفاوت از هم هستند. او در گفت‌وگو با ايلنا درباره فرونشست شيراز و ترك‌هاي محوطه نقش رستم و اينكه نقشه‌هاي فرونشستي چه اطلاعاتي از وضعيت فرونشست ارايه مي‌دهند، اظهار مي‌كند: نرخ فرونشست براي تمام پهنه‌هاي كشور اندازه‌گيري و به دستگاه‌هاي متولي اعلام كرديم و اطلاع داديم و موضوعي نيست كه به اطلاع عمومي برسد و اطلاعات نشان مي‌دهد كه استان فارس هم درگير فرونشست است. او ادامه مي‌دهد: درباره فرونشست مجاورت نقش رستم يكي از دلايل برداشت آب كشاورزان از اراضي اطراف نقش رستم است. جاويدانه تاكيد مي‌كند: نرخ فرونشست به تنهايي بيانگر اين نيست كه چه اتفاقي در آن منطقه مي‌افتد و وضعيت منطقه به جنس زمين و تغيير نرخ گراديان هم مرتبط است و بسياري از شكستگي‌ها به دليل متفاوت بودن نرخ گراديان است و همين منجر به شكاف در زمين مي‌شود. رييس سازمان نقشه‌برداري با بيان اينكه موضوع فرونشست در كشور بسيار جدي است، مي‌افزايد: تمام دنيا با مساله فرونشست مواجه است اما موضوعي كه نرخ فرونشست را در ايران بحراني‌تر مي‌كند اين است كه به لحاظ تجمعي نرخ فرونشست در ايران ۵ برابر نرخ نُرم فرونشست در دنيا بوده و نرخ متوسط در ايران بالاي ٢٠ سانت در سال است. اظهارات جاويدانه درحالي است كه به گفته علي بيت‌اللهي، رييس بخش زلزله‌شناسي مهندسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، ميانگين فرونشست در ايران؛ ۱۵برابر نرخ جهاني است و در برخي مناطق كشور مثل استان كرمان و البرز اين ميزان بيشتر است، آماري كه عمق فاجعه فرونشست زمين در ايران را نشان مي‌دهد و از دهه ۵۰ تاكنون گريبانگير ايران شده است.
برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني
عامل اصلي فرونشست
رييس سازمان نقشه‌برداري با بيان اينكه عامل اصلي فرونشست در ايران برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني است، مي‌گويد: عمده اين آب براي فعاليت كشاورزي استفاده مي‌شود و به همين دليل معمولا فرونشست در همسايگي اراضي زراعي اتفاق مي‌افتد. جاويدانه با تاكيد بر اينكه استان اصفهان بالاترين نرخ فرونشست را در كشور ندارد، ادامه مي‌دهد: نرخ فرونشست در استان‌هاي ديگري بالاتر از اصفهان است اما آنچه كه فرونشست در استان اصفهان را خاص مي‌كند اين است كه فرونشست نزديك به مناطق شهري رسيده است. در اين ميان، به گفته رييس بخش زلزله‌شناسي مهندسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي؛ كشاورزي غيراصولي، حفر چاه‌هاي آب متعدد، برداشت بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني، مكان‌يابي غيركارشناسانه تاسيسات صنعتي آب و...ازجمله عواملي است كه اين پديده را در كشور ما تشديد كرده است. بيت‌اللهي در‌خصوص كشاورزي غيراصولي به عنوان عامل اصلي استخراج بي‌رويه آب‌هاي زيرزميني مي‌گويد: در كشور خشك و نيمه‌خشك ايران در استان‌هاي خشكي مثل اصفهان و فارس كه درگير جدي فرونشست زمين هستند، اصلا معني ندارد كه برنج كاشته شود. او ادامه مي‌دهد: يا در خوزستان يا ورامين كه هندوانه و صيفي‌جات كاشته مي‌شود و نياز به آب دارد وقتي رودخانه‌هاي جاري نداريم، اين نياز آبي از طريق حفر چاه‌هاي متعدد تامين مي‌شود.علاوه بر توسعه كشت و زرع غيرمنطقي، ما آبياري اصولي هم نداريم؛ يعني آبياري مزارع به‌صورت غرقابي است و آب در سطح زمين رها مي‌شود كه ۶۰ تا ۷۰درصد چنين آبي از بين مي‌رود. در چنين شرايطي اگر زمين فرونشست نكند پس چه كار كند؟ حالا در چنين شرايطي كه حدود ۵درصد از خاك ايران (تقريبا ۸۰ هزار كيلومترمربع) با ۳۶۰ منطقه درگير بحران فرونشست است، كميسيون آب، كشاورزي و منابع طبيعي مجلس از تدوين قانون فرونشست در برنامه كميسيون آب و كشاورزي به عنوان يكي از راهكارهاي حل اين بحران در كشور خبر مي‌دهد و اين درحالي‌است كه در قانون برنامه هفتم توسعه هيچ اشاره‌اي به مساله فرونشست نشده است. البته كارشناسان بارها به اين موضوع انتقاد كرده و گفته‌اند كه درحال‌حاضر مشكل ما تدوين قانون نيست، چون در قانون مديريت بحران صراحتا به اين مساله اشاره شده است بلكه مشكل در اجراست. سوال كارشناسان اين است كه قبل از اين قانون، چرا در قانون هفتم توسعه، به عنوان مشق پنج‌ساله تمامي دستگاه‌هاي كشور چرا به مساله فرونشست زمين در حد يك واژه هم اشاره نشده است؟
تشديد فرونشست در ايران از اوايل دهه 70
اگرچه همان‌طور كه گفته شد نقطه آغاز فرونشست در ايران به اواسط دهه ۵۰ بازمي‌گردد اما به گفته رييس بخش زلزله‌شناسي مهندسي و خطرپذيري مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي؛ جهش اين پديده از سال ۷۳ به بعد آغاز شد و اجراي طرح‌هاي كشاورزي گسترده و حفاري‌هاي بي‌رويه چاه‌ها، نياز آبي بسياري در كشور ايجاد كرد كه تامين اين نياز خود به ايجاد يك‌ميليون حلقه چاه در كشور منجر شد. بيت‌اللهي معتقد است كه به‌تبع‌آن به‌صورت بي‌رويه و غيراصولي آب‌هاي زيرزميني استخراج شدند و ادامه آن وضعيت و عدم چاره‌انديشي سبب شد تا اكنون به يك مرحله بحراني برسيم و هرسال شاهد كاهش يك تا پنج متري سطح آب‌هاي زيرزميني باشيم. ناگفته نماند كه در طول اين چند دهه كه ايران درگير اين چالش است، متاسفانه اقدام ملموسي در اين راستا مشاهده و انجام نشده است درحالي كه شهري مثل توكيوكه در سال۱۹۶۵، ۱۲سانتي‌متردرسال فرونشست داشته است با اقدامات اصولي توانسته در سال۲۰۰۰ اين عدد را به صفر برساند.