افت ۱۹ پله‌اي در شاخص آمادگي دولت در هوش مصنوعي
بر اساس گزارش «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» در سال ۲۰۲۳ ميلادي ايران در جايگاه ۹۴ جهان قرار گرفته؛ در حالي كه در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۵ جهان قرار داشت. طبق اين آمار، تركمنستان با ۳۳ پله پيشرفت و ايران با ۱۹ پله پسرفت، چشمگيرترين تغيير رتبه را در برابر سال ۲۰۲۲ ميلادي در منطقه داشته‌اند.
بر اساس گزارش «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» در سال ۲۰۲۳ ميلادي ايران در جايگاه ۹۴ جهان قرار گرفته؛ در حالي كه در سال ۲۰۲۲ در رتبه ۷۵ جهان قرار داشت. طبق اين آمار، تركمنستان با ۳۳ پله پيشرفت و ايران با ۱۹ پله پسرفت، چشمگيرترين تغيير رتبه را در برابر سال ۲۰۲۲ ميلادي در منطقه داشته‌اند.
بر اساس گزارش «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» در سال ۲۰۲۳ ميلادي كه با مديريت موسسه «آكسفورد اينسايتس» تهيه و نگاشته شده؛ ايران در جايگاه ۹۴ جهان (با امتياز كل ۴۲.۰۷) قرار دارد. در اين گزارش، ۱۹۳ كشور ارزيابي و در سياهه پاياني رتبه‌بندي شده‌اند. ايران در گزارش سال ۲۰۲۲ ميلادي اين شاخص، در رتبه ۷۵ جهان (با امتياز كل ۴۵.۳۰) در ميان ۱۸۱ كشور جاي گرفته بود. نموار يك، روند جايگاه ايران را در اين شاخص در سال‌هاي گذشته نشان مي‌دهد. پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران (ايرانداك) در گزارشي به تحليل وضعيت ايران در شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي و روند تغييرات كشورهاي منطقه در اين شاخص پرداخته است. پتانسيل تحول‌آفرين هوش مصنوعي انكارناپذير است و دولت‌ها در سراسر جهان تأثير آن را به رسميت شناخته‌اند. دولت‌ها نه‌تنها در تلاش براي تسهيل نوآوري‌هاي مرتبط با هوش مصنوعي و ايجاد چارچوب‌هاي نظارتي هستند، بلكه مي‌كوشند اين فناوري را در خدمات عمومي نيز به كار گيرند. با اين حال، يافتن راه‌هايي براي اطمينان از پذيرش موثر هوش مصنوعي به نفع عموم مردم همچنان يك چالش است. «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» به دنبال پاسخ به همين مساله است. پرسش اصلي كه اين شاخص به آن پاسخ مي‌دهد اين است كه دولت‌ها تا چه اندازه براي پياده‌سازي هوش مصنوعي در ارايه خدمات عمومي به شهروندان خود آمادگي دارند. «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» آميزه‌اي از ۳۹ سنجه است كه در ۱۰ شاخص و سه بُعد دسته‌بندي شده‌اند. رتبه ايران در بُعد «دولت» ۱۲۴، در بُعد «فناوري» ۶۱، و در بُعد «داده و زيرساخت» ۸۸ جهان است. در جدول يك، امتياز و رتبه ايران در سه بُعد و ۱۰ شاخص كليدي «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» آمده‌اند.
چالشهاي جدي در حاكميت
و توسعه استراتژي‌هاي جامع
ايران در بُعدهاي فناوري و داده و زيرساخت عملكرد بهتري نسبت به بُعد دولت داشته است. اما در زمينه‌هاي پذيرش هوش مصنوعي و بلوغ فناوري، به ويژه در سطح حاكميت و توسعه استراتژي‌هاي جامع، چالشهاي جدي وجود دارد. جايگاه جهاني ايران در سال‌هاي گذشته، در بُعدهاي ارزيابي اين شاخص با افت و خيزهايي همراه بوده است. افزون بر گزارشِ امتياز و رتبه كشورها در بُعدهاي گوناگون، «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» در بر دارنده امتياز و رتبه كشورها در سنجه‌هاي ريزتر نيز هست. همان‌گونه كه گفته شد، اين شاخص، روي هم، نزديك به ۳۹ سنجه گوناگون را براي ارزيابي كشورها در هم مي‌آميزد. در جدول دو، امتياز و رتبه ايران در سنجه‌هاي ارزيابي «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» آمده‌اند. بر اين پايه، بهترين رتبه ايران در سنجه‌هاي قوانين حفاظت از داده‌ها و حريم خصوصي، زيرساخت ۵G، و اشتراك تلفن همراه به دست آمده است. پايين‌ترين رتبه‌هاي ايران نيز در سنجه‌هاي كيفيت مقررات و نظارت و مسووليت‌پذيري است. اما ايران در ۱۴ سنجه ارزيابي «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي» در ميان ۵۰ كشور نخست جهان جاي گرفته است. بيشتر توانمندي‌هاي ايران در زمينه‌هاي علمي و آموزش عالي هستند. براي نمونه، مقاله‌هاي پژوهشي در زمينه هوش مصنوعي و دانش‌آموختگان در رشته‌هاي علوم، فناوري، مهندسي، و رياضيات، جمعيت با آموزش دانشگاهي، از برون‌دادهاي آموزش عالي در ايران هستند. بر پايه اين گزارش، ايران در سال ۲۰۲۳ ميلادي در ميان كشورهاي منطقه در جايگاه ۱۷ جاي گرفته است. در اين ميان، تركمنستان با ۳۳ پله پيشرفت و ايران با ۱۹ پله پسرفت، چشمگيرترين تغيير رتبه را در برابر سال ۲۰۲۲ ميلادي در منطقه داشته‌اند.
جايگاه كشورهاي منطقه در «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي»
در منطقه خاورميانه و شمال آفريقا (MENA)، اختلافات قابل توجهي در آمادگي دولت‌ها براي پذيرش هوش مصنوعي مشاهده مي‌شود. اين منطقه از نظر گستره امتيازها در شاخص هوش مصنوعي، رتبه سوم را دارد. تفاوت آشكاري بين كشورهاي خاورميانه و كشورهاي شمال آفريقا ديده مي‌شود، به‌طوري‌كه ميانگين امتياز آنها به ترتيب ۳۸.۸۹ و ۵۱.۱۱ است. با اين حال، مصر در شمال آفريقا يك استثنا است و موفق به كسب جايگاهي در بين ۱۰ كشور برتر منطقه شده است. امارات متحده عربي، با امتيازاتي نسبتا بالا در تمامي ابعاد ارزيابي اين شاخص، جايگاه نخست منطقه را دارد و در رتبه ۱۸ جهاني قرار دارد. در سال ۲۰۲۳، منطقه خاورميانه و شمال آفريقا شاهد تحولات مهمي در زمينه حاكميت و اصول اخلاقي هوش مصنوعي بوده است. مصر با معرفي «منشور هوش مصنوعي مسوولانه» در اين حوزه پيشرفت چشمگيري داشته است. اين منشور، اقداماتي عملي را براي توسعه، مديريت و استفاده مسوولانه از سيستم‌هاي هوش مصنوعي ارايه مي‌دهد. اين منشور با الهام از دستورالعمل‌هاي سازمان‌هاي بين‌المللي نظير او.ئي. سي.دي.، يونسكو، دبليو.اچ.او. و اتحاديه اروپا تهيه شده و در تلاش است تا آگاهي در خصوص ملاحظات اخلاقي هوش مصنوعي را در ميان تمام ذينفعان اكوسيستم هوش مصنوعي تقويت كند. همچنين، عربستان سعودي اصول اخلاقي هوش مصنوعي خود را منتشر كرده است كه با هدف كاهش آثار منفي احتمالي سيستم‌هاي هوش مصنوعي و حفاظت از حريم خصوصي و داده‌هاي شخصي تدوين شده است. اين چارچوب شامل يك سيستم طبقه‌بندي خطر است كه به اجرا و حاكميت هوش مصنوعي ارتباط دارد و شباهت‌هايي با قانون پيشنهادي هوش مصنوعي اتحاديه اروپا دارد. از طريق اين اصول، دولت عربستان در تلاش است تا فرآيندهاي تصميم‌گيري هوش مصنوعي را به گونه‌اي اجرا كند كه عدالت و انصاف براي شهروندان را تضمين كند. در سال‌هاي اخير، كشورهاي منطقه بهبود در زيرساخت‌هاي داده و ارتباطات را به عنوان اولويت در نظر گرفته‌اند. بحرين ششمين برنامه ملي مخابراتي خود را منتشر كرده است كه به نياز به زيرساخت‌هاي مقاوم و پايه‌هاي ارتباطي براي يكپارچه‌سازي فناوري‌هاي نويني مانند هوش مصنوعي تاكيد مي‌كند. علاوه بر اين، اين برنامه شامل طرح‌هايي براي تدوين استراتژي ملي هوش مصنوعي است. سرمايه‌گذاري در مراكز داده نيز در اين منطقه افزايش يافته است. به عنوان مثال، شركت «هواوي» ناحيه ابري خود را در رياض راه‌اندازي كرده و عمان با شركت «SAP» براي راه‌اندازي يك مركز داده ابري خصوصي همكاري كرده است. همچنين، مصر ميزبان يك مركز داده بسيار بزرگ با سرمايه‌گذاري ۲۵۰ ميليون دلاري خواهد بود. اين پيشرفت‌ها بر آمادگي منطقه در حوزه «داده و زيرساخت» تأثيرگذار خواهند بود. يك چالش اساسي براي ادغام موثر هوش مصنوعي در عمليات دولتي، نيروي انساني ماهر است. در اين زمينه، منطقه با امتياز متوسط ۴۴.۷۰ در حال حاضر نياز به بهبود دارد. يكي از طرح‌هاي اميدواركننده در اين زمينه، برنامه «كدرها» (Coders) در امارات متحده عربي است كه با برگزاري رويدادهايي نظير «هكاتون»، كنفرانس‌ها و برنامه‌هاي آموزشي، ارتباطات بين جامعه فناوري داخلي و تأثيرگذاران جهاني را تسهيل مي‌كند. علاوه بر اين، چند كشور شامل عراق، تونس و بحرين، اسناد چشم‌انداز هوش مصنوعي خود را اعلام كرده‌اند كه گام مهمي در جهت بهبود آمادگي دولت‌هاي منطقه براي پذيرش هوش مصنوعي محسوب مي‌شود. گفتني است كه در ويرايش ۲۰۲۳ «شاخص جهاني آمادگي دولت در زمينه هوش مصنوعي»، «امريكا» با امتياز ۸۴.۸۰ در جايگاه نخست جهان است و كشورهاي «سنگاپور»، «انگلستان»، «فنلاند»، و «كانادا» نيز در جايگاه‌هاي دوم تا پنجم هستند. پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران (ايرانداك) با ساخت و بروزرساني ابزارهايي حرفه‌اي براي ارزيابي و سنجش علم، فناوري، و نوآوري كشور مي‌كوشد تا در زمينه‌هاي در پيوند با ماموريت‌هايش به سياست‌گذاران براي برنامه‌ريزي‌هاي درست و كارآمد ياري رساند. اين گزارش نيز از انتشارات سامانه جايگاه علم، فناوري، و نوآوري ايران در جهان (نما) است كه به پايش و گزارشِ پيرامونِ ۹۰ شاخص گوناگون از ۵۵ نهاد جهاني در حوزه‌هاي علم، فناوري، و نوآوري مي‌پردازد و در نشاني NEMA.IRANDOC.AC.IR در دسترس همگان است.