عقب‌ماندگي كشور در «مقررات و اخلاق آمادگي هوش مصنوعي»
وضعيت ايران در مقايسه با شاخص‌هاي جهاني هوش مصنوعي چندان مطلوب نيست و تنها در برخي زمينه‌ها وضعيت قابل قبولي دارد.
وضعيت ايران در مقايسه با شاخص‌هاي جهاني هوش مصنوعي چندان مطلوب نيست و تنها در برخي زمينه‌ها وضعيت قابل قبولي دارد. در اين زمينه‌ها مي‌توان به كيفيت و كميت مقالات علمي، رشد فعاليت‌هاي مربوط به هوش مصنوعي و كسب جايگاه دوم در منطقه در پروژه‌هاي اين حوزه، و همچنين افزايش سهم بازار فناوري هوش مصنوعي به ۳۰ درصد در سال ۱۴۰۱ اشاره كرد. با اين حال، يكي از مشكلات اصلي، عقب‌ماندگي كشور در شاخص «مقررات و اخلاق آمادگي هوش مصنوعي» است كه با امتياز ۶۴ هزارم (۰.۰۶۴) نسبت به كشورهاي ديگر منطقه و كشورهاي منتخب قابل توجه است.
در گزارش شاخص‌هاي هوش مصنوعي ايران ۱۴۰۳ وضعيت كشور با ۱۳ كشور ديگر مورد مقايسه قرار گرفته است. اين كشورها به سه دسته كلي كشورهاي منطقه، منتخب و پيشرو تقسيم مي‌شوند. اين گزارش با همكاري مركز استراتژي و تحول هوش مصنوعي شريف و آزمايشگاه سياست دانشكده مديريت و اقتصاد دانشگاه شريف با حمايت ستاد اقتصاد ديجيتال معاونت علمي، فناوري و اقتصاد دانش‌بنيان رياست‌جمهوري تدوين شده است. فراهم كردن امكان مقايسه داده‌محور وضعيت ايران با كشورهاي پيشرو و رقيب در حوزه هوش مصنوعي هدف طراحي اين شاخص‌ها عنوان شده است.
ايران از منظر كيفيت و كميت مقالات هوش مصنوعي در حال حاضر در جايگاه دوم منطقه قرار دارد. پيش‌بيني مي‌شود با طي شدن روند به همين وضعيت، ايران جايگاه فعلي را نيز از دست خواهد داد و تركيه و امارات جايگزين آن مي‌شوند. ميانگين رشد تعداد مقالات هوش مصنوعي در كشور پايين‌تر از ميانگين جهاني است. از سال ۲۰۱۹ به بعد اين روند كاهشي شد. روند نزولي توليد مقالات هوش مصنوعي منجر شد تا ايران موضع خوب خود را كه از سال ۲۰۱۳ در سطح جهاني در اختيار داشت از دست داده و در جايگاه دوم منطقه پس از عربستان قرار بگيرد. بايد گفت بر اساس ارزيابي داده‌هاي موجود مي‌توان نتيجه گرفت كه رشد مقالات حوزه هوش مصنوعي با شتاب قابل توجهي در جريان است. هرچند كه بر پايه نوع سند منتشر شده روند رشد متفاوت است اما مي‌توان گفت كماكان مقالات پژوهشي و مقالات كنفرانسي ۲ مدل اصلي ارايه و گسترش دانش در زمينه هوش مصنوعي است. ميزان مقالات هوش مصنوعي كشور از تعداد ۱۹۰۶ مقاله در سال ۲۰۱۹ به ۳۵۲۵ مقاله در سال ۲۰۲۳ رسيده است. اين افزايش وسيع نشان‌دهنده علاقه و تمركز بيشتر روي پژوهش‌هاي هوش مصنوعي در سال‌هاي اخير است. نكته قابل توجه، كاهش درصد رشد مقالات هوش مصنوعي كشور از سال ۲۰۱۹ است كه البته اين وضعيت به وضعيت جهاني در اين رابطه شباهت دارد. ايران در سال ۲۰۱۳ در زمينه هوش مصنوعي سهمي فراتر از كشورهاي پيشرفته مانند انگلستان، كره جنوبي و آلمان داشت. اما سهم ايران در سال‌هاي اخير به‌شدت كاهش يافت. ادامه كاهش توان علمي ايران در اين زمينه مي‌تواند منجر به از دست رفتن اين جايگاه ممتاز نسبت به برزيل و روسيه در آينده كوتاه‌مدت شود. سهم ايران از مقالات هوش مصنوعي با تاثير بالا، در حال افول است و از حدود ۹ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳.۲ درصد در سال ۲۰۲۳ رسيده است. «برنامه‌هاي كاربردي علوم كامپيوتر» حوزه‌اي است كه از سال ۲۰۱۵ از ساير موضوعات در بين انتشارات علمي هوش مصنوعي پرتكرار بوده است. موضوعات پرتكرار بعدي در سال ۲۰۲۳ به ترتيب مهندسي برق و الكترونيك، شبكه‌هاي كامپيوتري و ارتباطات، نرم‌افزار، سيستم‌هاي اطلاعاتي و مهندسي كنترل و سيستم است. در سال ۲۰۲۳ پرتكرارترين حوزه براي ايران، اسراييل، امارات و تركيه حوزه «برنامه‌هاي كاربردي علوم كامپيوتر» است. در ميان كشورهاي منطقه در همين سال، ايران با مقدار ۰.۵۷ در جايگاه دوم قرار دارد. به‌طور كلي ايران در پتنت‌‌هاي هوش مصنوعي به‌هيچ‌وجه دست برتر را نداشته و از حيث فني، ايران بسيار عقب‌تر از ساير رقباي منطقـه‌اي اسـت. از ايـن نظـر لازم اسـت تـا هرچـه سريع‌تر ضمن بهبـود فضاي مالكيت فكري كشور، زيرسـاخت‌هاي فني توسـعه هوش مصنوعي در كشور توسعه پيدا كند. همچنين ايجاد مشوق‌هايي براي ثبت پتنت در حوزه‌هاي هوش مصنوعي نيز بايد در اولويت قرار بگيرد.
يكي ديگر از شاخص‌هاي الزم براي بررسي وضعيت توسعه دانش هوش مصنوعي، ميزان مشاركت كشورهاي مختلف در توسعه علمي خود در زمينه هوش مصنوعي است. در حال حاضر، ايران به جز تركيه با هيچ يك از كشـورهاي منطقه همكاري علمي قابل توجهي ندارد و مهم‌ترين همكاران بين‌المللي علمي ايران در زمينه هوش مصنوعي به ترتيب امريكا، كانادا، اسرتاليا و چين هستند. تعداد همكاري‌هاي علمي بين‌المللي ايران با ۱۰ كشوري كه بيشترين همكاري را با آنها دارد در شكل پايين نشان داده شده است. ايالات متحده در مجموع بيشترين همكاري در انتشارات علمي را با ايران داشته است. كلي تعداد كشورهاي پيشرو در همكاري با ايران مانند كانادا، چين و كشورهاي اروپايي در طول زمان افزايشي است. در سال‌هاي اخير همكاري چين، كره جنوبي و هند نيز با ايران در اين زمينه بيشتر شده است. برخي كشورها مانند ويتنام و مالزي در سال‌هاي اخير به‌طور فزاينده‌اي به ليست همكاري‌هاي علمي ايران اضافه شده‌اند كه نشان‌دهنده گسترش روابط علمي ايران با نهادهاي علمي خاصي در اين كشورها است. از منظر مشاركت در كنفرانس‌هاي برتر هوش مصنوعي، ايران با تنها ۰.۲ درصد از مقالات در پايين‌ترين جايگاه منطقه به همراه تركيه قرار دارد. مسير طي شده در ۱۰ سال گذشته، ارتباطات اندك بين‌المللي علمي ايران را منعكس مي‌كند. لازم به ذكر است كه اين روند، انتقال، نفوذ و جذب دانش بين‌المللي را به‌شدت محدود كرده است. نوسانات ثبت تعداد مقالات كشور در سال‌هاي اخير متاثر از شرايط اقتصادي و سياسي است. براي بهبـود وضعيت و افزايش سـهم ايران در مقالات كنفرانسي هوش مصنوعي، نياز به برنامه‌ريزي دقيق‌تر، افزايش بودجه‌هاي تحقيقاتي، تقويت همكاري‌هاي بين‌المللي و حمايت بيشتر از محققان داخلي وجود دارد سهم ايران در تعداد مقالات كنفرانس‌هاي برتر نيز بسيار پايين است. بيشترين رشـد را عربسـتان سـعودي داشـته كه از ۰. درصد در سـال ۲۰۱۰ به ۰.۹ درصد در سـال ۲۰۲۳ رسيده اسـت. اين موضوع، نشـان از اهميت حضور عربسـتان در كنفرانس‌هاي بين‌المللي اسـت. از بعد مشاركت در پروژه‌هاي بين‌المللي، ايران با در اختيار داشتن ۱.۱ درصد از كل پروژه‌هاي هوش مصنوعي منبع باز در جهان پس از تركيه در جايگاه دوم منطقه قرار دارد. ايران در سال ۲۰۲۲ تنها ۰.۳ درصد از پروژه‌هاي منبع باز هوش مصنوعي را داشته كه نشانگر يك روند رو به رشدي است.
كسب‌وكار و فعاليت كارآفرينانه
ايران از ديد كابردي‌سازي هوش مصنوعي در كسب‌وكارهاي ايراني حداقل ۷ سال از ميانگين جهاني عقب‌تر است. به‌كارگريي هوش مصنوعي در كسب‌وكارهاي ايراني در حال حاضر حدود ۱۷ درصد است كه اين امر بيشتر در شركت‌هاي بزرگ‌تر اتفاق مي‌افتد تا شركت‌هاي متوسط و كوچك. اگر چه درك اهميت هوش مصنوعي در ايران نسبت به جهان كمتر است، اما درصد قابل توجهي از كسب‌وكارها نقش هوش مصنوعي را در بهبود عملكرد و رضايت شـغلي مثبت ارزيابي كرده‌اند. اين موضوع نشـان مي‌دهد كسـب‌وكارهاي ايراني به‌طور قابل توجهي به قابليت‌هاي هوش مصنوعي در بهبود كارايي و رضايت شغلي باور دارند و در حال تلاش براي بهره‌برداري از اين فناوري در جهت ارتقاي موفقيت سازماني خود هستند. نتايج بررسي‌ها نشـان مي‌دهد كه ۱۶.۹ درصد از كسب‌وكارها حداقل يك فناوري هوش مصنوعـي را اتخاذ كرده‌اند. ۶۲.۱ درصد ديگر هنوز هيچ فناوري هوش مصنوعي‌اي را به كار نگرفته‌اند، اما در حال برنامه‌ريزي براي استفاده در آينده هستند. آخرين گزارش مكنزي نشان مي‌دهد در سال ۲۰۲۴ حدود ۷۲ درصد سازمان‌هاي مورد بررسي، هوش مصنوعي را حداقل در يك واحد پياده‌سازي كرده‌اند. نرخ پذيرش هوش مصنوعي در ايران بـه ميزان قابل توجهي كمتر از سطح جهاني است و با اختلاف حدود ۷ سال نسبت به سطح جهاني قرار دارد. ايران و عربستان، كمترين تعداد شركت‌هاي هوش مصنوعي را در كشورهاي منطقه به خـود اختصاص داده‌اند. ايالات متحده، بيشترين تعداد شركت‌هاي هـوش مصنوعي در جهان را بـا ۱۶ هزار و ۶۰۷ شركت به خود اختصاص داده است. در واقع حدود ۳۶ درصد شركت‌هاي هوش مصنوعي جهان به ايالات متحده اختصاص دارند. آمارها نشان مي‌دهد در بين كشورهاي منطقه، ايران تمركز بالاتري روي خدمات اداري، حريم خصوصي و امنيت، محتوا و نشر و صنايع دولتي و نظامي دارد. برخلاف سـاير كشورها، ايران تعداد شركت‌هاي كمي در فناوري اطلاعات، سـخت‌افزار و خدمات حرفه‌اي دارد.
جهت‌دهي به سيستم
ايران از نظر تعداد و تنوع اقدامات ملي هوش مصنوعي به ويژه در توانمندسازها و مشوق‌هاي هوش مصنوعي و حمايت‌هاي مالي از كشورهاي منطقه عقب‌تر است. تلاش‌هاي يك سال اخير وضعيت ايران را در اين شاخص بهبود يافته است. ايران با تأخير يك الي دو سـال سـند ملي هوش مصنوعي خود را نسـبت به سـاير كشـورها منتشر كرده اسـت. چند كشـور به دليل تحولات بالاي هوش مصنوعي، سند ملي هوش مصنوعي خود را با فاصله ۱ الي ۳ سال مجدد به‌روزرساني كرده‌اند در كشورهاي منطقه ايران با ۵ اقدام ملي هوش مصنوعي در نسـبت به سـاير كشورهاي منطقه عقب‌تر اسـت. تركيه با ۳۹ اقدام در جايگاه نخست منطقه قرار دارد. سه كشور اول بر حوزه‌هاي توانمندسازها و مشوق‌هاي هوش مصنوعي و حكمراني متمركز هستند. سياست ايران و عربستان در رابطه با هوش مصنوعي در درجه اول بر حوزه رهنمود‌ها و مقررات تمركز دارد.
شكل‌گيري بازار
بازار هوش مصنوعي ايران در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۶۰۰ ميليارد تومان تخمين زده مي‌شود. بازار هوش مصنوعي ايران از سال‌هاي ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ با نرخ‌هاي تعديل شده كاهش يافته است. شركت‌هـاي كوچـك و متوسـط در مقايسـه بـا شركت‌هاي بزرگ‌تر سـهم بيشتري از كاهـش حجـم بـازار داشـته‌اند و شركت‌هاي بـزرگ عرضه‌كننده فناوري از شتاب كوچك شدن بازار هوش مصنوعي تا حدودي كاسته‌اند. سهم تخميني شركت‌هاي بزرگ از بازار هوش مصنوعي از سال ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۱، ۳ برابر شده است. اين سهم از ۱۰ درصد به بيش از ۳۰ درصد در سال ۱۴۰۱ رسيده است. در همين بازه زماني، سهم شركت‌هاي كوچك و متوسط از بازار هوش مصنوعي، از حدود ۹۰ درصد به كمتر از ۷ درصد تقليل يافته است.
تامين منابع
سرمايه‌گذاري ايران در زمينه هوش مصنوعي در سه ركن كليدي داده، زيرساخت و منابع انساني با حدود ۱۰ ميليارد دلار از كشورهاي منطقه كمتر بوده است. از نظر ظرفيت و توان پردازشي داخلي مرتبط با هوش مصنوعي و دسترسي به پردازنده‌هاي پيشرفته ايران در جايگاه پنجم قرار دارد. حضور ايران در زمينه شركت‌هاي بزرگ و ابررايانه‌هاي توانمند در زيرساخت پردازشي مرتبط با نيازهاي هوش مصنوعي نيز قابل توجه است. به‌طور خـاص در ايـران، حمايـت مالـي از شركت‌ها و پروژه‌هاي هـوش مصنوعـي بـر عهـده ۲ نهـاد اصلـي يعني معاونت علمـي، فناوري و اقتصاد دانش بنيان رياست‌جمهوري و وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات اسـت. روند حمايت مالي از شركت‌هاي هوش مصنوعي روندي صعودي بوده اسـت. از سـال ۱۴۰ اين روند افزايش چشمگيري داشـته كه نشان‌دهنده توجه ويژه سياست‌گذاران به اين فناوري است. فاصله زيادي بين ايران و سـاير كشورهاي منطقه در سرمايه‌گذاري در زيرسـاخت‌هاي پردازشي وجود دارد. سرمايه‌گذاري در شركت‌هاي پردازشي هوش مصنوعي براي هدايت نوآوري و پيشرفت فناوري، به جهت پيشبرد مرزهاي هـوش مصنوعـي، ضروري اسـت.