از تلاش براي رفع ناترازي تا آمادگي براي كنار زدن تحريم‌ها
مذاكره آري، باج نه
سختي‌هاي كار براي دولت چهاردهم از همان ساعات نخست و ترور اسماعيل هنيه در تهران آغاز شد و به نظر مي‌رسد كه همين روند در ماه‌هاي گذشته نيز ادامه داشته است.
سختي‌هاي كار براي دولت چهاردهم از همان ساعات نخست و ترور اسماعيل هنيه در تهران آغاز شد و به نظر مي‌رسد كه همين روند در ماه‌هاي گذشته نيز ادامه داشته است. از تلاطم‌ها و چالش‌هاي سياسي كه ايران مستقيما با آن مواجه بوده تا تغيير و تحولاتي كه در هفته‌هاي اخير در منطقه و جهان رخ داده همگي شرايطي را به وجود آورده كه برنامه‌ريزي نه در بلندمدت كه حتي در كوتاه‌مدت را نيز با اما و اگر و چالش مواجه مي‌كند . با اين وجود دولت در هفته‌هاي گذشته تلاش كرده كه همواره بر دو موضوع به شكل همزمان تاكيد كند. از سويي لزوم اصلاحات داخلي در اقتصاد كه مي‌تواند بخشي از مشكلات سال‌هاي گذشته را برطرف كند و از سوي ديگر تلاش براي بهبود روابط بين‌المللي كه هدف آن كنار زدن تحريم‌ها خواهد بود، دو هدفي كه به شكل همزمان پيگيري آنها در دستور كار قرار دارد.
هرچند در هفته‌هاي آتي و با بازگشت ترامپ به كاخ سفيد بايد منتظر بود تا مشخص شود كه سياست و نظر دولت جديد امريكا نسبت به مذاكره با ايران درباره مسائل هسته‌اي چگونه است اما دولت ايران بارها تاكيد كرده كه در صورت حفظ عزت و منافع ملي آمادگي دارد مذاكرات جديد را آغاز كند. اين موضوع روز گذشته نيز بار ديگر از سوي معاون اول رييس‌جمهور مورد تاكيد قرار گرفت. او گفت كه ايران براي مذاكره محدوديتي ندارد اما همزمان تاكيد كرد كه بنا نيست به اسم مذاكره به ديگران باج بدهد. معاون اول رييس‌جمهور صبح روز (دوشنبه) در بازديد از سازمان انرژي اتمي، در ابتدا به نمايشگاه دستاوردهاي اين سازمان رفت و با توضيحات اسلامي - رييس سازمان انرژي اتمي - و مديران و كارشناسان سازمان در جريان آخرين دستاوردها و پيشرفتهاي صنعت هسته‌اي كشور در حوزه‌هاي دارو و درمان، كشاورزي، محيط زيست، توليد برق و... قرار گرفت و سپس در نشستي صميمانه با مديران ارشد اين سازمان شركت كرد.
در اين جلسه بعد از سخنان اسلامي، رييس سازمان انرژي اتمي، معاون اول رييس‌جمهور با تشكر از تمامي نيروهاي خدوم، متخصص و دانشمند اين سازمان و با ياد و خاطره شهداي هسته‌اي، گفت: رويكرد «دولت وفاق ملي» تعامل و مذاكره سازنده براي رسيدن به راه‌حل‌هاي منصفانه و تعامل با دنيا است و در اين ميان، هدف اصلي ما برداشتن تحريم‌هاي ظالمانه‌اي است كه از سوي غرب ايجاد شده است. عارف گفت: در شرايطي كه غرب به كشورهاي وابسته به خود توصيه مي‌كرد كه فناوري هسته‌اي را توسعه دهند، كشور ما را به خاطر توسعه اين فناوري تحريم كردند، ماهيت استعماراين است كه بايد خلق و خوي استعماري‌اش را نشان دهد و ما اكنون معيارهاي دو گانه غرب را خيلي واضح‌تر و روشن‌ترمي بينيم، اما با تمام اين تحريم‌ها و توسل به معيارهاي دوگانه، ازابتداي انقلاب با وجود ايجاد مشكلات و فشارهاي گوناگون، در برابر ايران به جايي نرسيده‌اند. وي در ادامه گفت: با وجود تمام فشارها ما در صنايع مختلف با پيشرفت روبه‌رو بوده‌ايم و يكي ازعوامل آن تلاش‌هاي دانشمندان و متخصصان سازمان انرژي اتمي است كه در فناوري «هاي تك» و بسيار پيشرفتهاي سرآمد هستند كه از ديد ما انرژي هسته‌اي «پدر فناوري پيشرفته ايران» است.
وي در ادامه افزود: ما علاقه‌مند هستيم مسائل‌مان با غرب را با در نظر گرفتن منافع دو طرف حل كنيم، مذاكرات با غرب با هدف برداشته شدن تحريم‌هاي ظالمانه صورت مي‌گيرد اما ما بايد در زمينه فعاليت صلح آميز هسته‌اي فعاليت‌مان را ادامه دهيم و قاطعانه اعلام مي‌كنيم كه به هيچ كس اجازه نخواهيم داد در مورد موضوعات هسته‌اي و غير هسته‌اي كشور ما دخالت كند. اين ما هستيم كه تصميم مي‌گيريم و بيش از هر چيز براي ما «انسان» ارزش دارد. ما به قرآن پايبند هستيم كه اگر يك نفر را به ناحق بكشيد انگار همه دنيا را كشته‌ايد. عارف ادامه داد: توصيه ما اين است كه طرف‌هاي مذاكره به برجام برگردند، ما از برجام خارج نشده‌ايم و اگر طرف‌هاي ديگر به برجام برگردند ما هم آماده‌ايم، ايران تعهدات پادماني خود را به‌طور كامل و در تمام زمان‌ها انجام داده است، ما در تمام موارد شفاف بوده و خواهيم بود اما اگر توقع دارند ما همه اطلاعات‌مان را به كساني كه نمي‌دانيم كارشناس هستند يا جاسوس بدهيم اين كار را نمي‌كنيم، مگر آنها در كشورهاي‌شان به رفقاي خودشان اجازه اين كار را مي‌دهند و مثلا آلماني‌ها به فرانسوي‌ها اجازه مي‌دهد كه به هر جايي كه خواستند سرك بكشند و بازديد كنند؟ اين انتظار بي‌جا است. معاون اول رييس‌جمهور در ادامه با انتقاد از سوءاستفاده از آژانس اتمي در جهت رسيدن به مقاصد سياسي غرب گفت: آژانس بايد براساس اصول خود و توافق نامه‌اي كه با ايران داشته، به كار نظارت خود بر برنامه هسته‌اي ادامه دهد، در اين صورت ما همواره براي اين كار آمادگي همكاري داريم.
عارف در ادامه با بيان آنكه اخيرا سخنان بي‌اساسي در مورد فعال نمودن مكانيسم ماشه شنيده مي‌شود گفت: اين موضوع را هزاران بار تجربه كرده‌اند و هر بار قدرت ما را ديده‌اند، آنها خصوصا در دوره ترامپ به دنبال اين موضوع رفتند اما خودشان مي‌دانند كه ما با آنكه اهل مذاكره و گفت‌وگو هستيم اما به هيچ‌وجه باج نمي‌دهيم. وي افزود: ما اكنون قدرت برتر منطقه هستيم اما حتي در ابتداي انقلاب كه با كمترين تجهيزات به جنگ مي‌رفتيم كوتاه نيامديم و اين در حالي بود كه همه دنيا در مقابل ما ايستاده بودند. معاون اول رييس‌جمهور افزود: ما ممكن است كه حتي در مسائل اخلاقي، فرهنگي و حتي در مسائل حكومتي با هم اختلاف نظر داشته باشيم اما وقتي مساله ملي ايجاد مي‌شود، همه مردم به صحنه مي‌آيند، آنوقت چپ و راست و اصلاح‌طلب و اصولگرا بي‌معنا مي‌شود و همه مردم پشت سر انقلاب و ارزش‌هاي انقلاب مي‌ايستند، شما حوادث چند سال اخير را ببينيد، تشييع باشكوه شهيد بزرگوار حاج قاسم سليماني را ببينيد.
عارف افزود: البته گاهي خود ما اشتباه مي‌كنيم كه اين جمع را تبديل به مفرد مي‌كنيم چون مي‌خواهيم نگاه باندي، گروهي و جناحي را حاكم كنيم، در حالي كه ما بايد همان راهبردي را كه در تشييع حاج قاسم ديديم دنبال كنيم و اين راهبرد نظام است، اختلاف نظر، حركت ايجاد مي‌كند ولي به شرطي كه اصل را فراموش نكنيم، اصل، حفظ مردم است و به عقيده ما، يك فناوري بسيار «هاي تك» حفظ مردم است و تا مردم پشتوانه نظام باشند، هيچكسي نمي‌تواند هيچ كاري كند و اين يك اصل مسلم است. وي افزود: اينكه مي‌گويند مكانيسم ماشه فعال مي‌شود اگر به اين سمت بروند عملا به سمت مرگ كامل برجام رفته‌اند آنوقت ما خودمان منافع خودمان را بهتر مي‌دانيم، بهتر است كه طرف‌هاي غربي دست از شيطنت بردارند، راهبرد ما «اقدام در برابر اقدام» و «عمل در برابر عمل» است عارف در ادامه با تقدير از زحمات تمامي مديران و مسوولان و فعالان سازمان انرژي اتمي گفت: اكنون سازمان انرژي اتمي در حوزه كاربردهاي سلامت به خصوص در درمان بيماري‌هاي لاعلاج و مزمن، در حوزه كشاورزي، در حوزه توليد برق و رفع ناترازي برق، در حوزه شيرين كردن آب و كاربردهاي ديگر نقش بسيار برجسته‌اي دارد، اما ما بايد اطمينان مردم را جلب كنيم كه انرژي هسته‌اي انرژي بسيار امني است و خصوصا در بخش درماني در اين باره فرهنگ‌سازي شود.
در كنار مسائل سياسي و مذاكرات احتمالا يكي از اصلي‌ترين موضوعاتي كه در داخل براي بهبود اوضاع اقتصادي دنبال مي‌شود، بحث كاهش ناترازي‌ها خواهد بود. بزرگ شدن دولت و هزينه‌هاي گسترده‌اي كه در تمام بخش‌ها بايد راهي براي آن پيدا مي‌شده باعث شده كه كار در اين بخش سخت شود و اين موضوع نه از سوي مقامات دولتي كه از سوي ساير كارشناسان اقتصادي نيز مورد تاكيد قرار گرفته است.داود دانش جعفري - وزير اسبق اقتصاد - در جدي‌ترين تحليل خود و درخصوص ريشه ناترازي‌ها گفت: « ناترازي در اقتصاد ايران ريشه در وابستگي عميق به نفت دارد. حدود ۸۰ درصد توليد ناخالص داخلي كشور با درآمدهاي نفتي ارتباط مستقيم دارد، به‌طوري كه هر تغييري در اين درآمدها كل بخش‌هاي اقتصادي را تحت تأثير قرار مي‌دهد. اين وابستگي باعث مي‌شود نوسانات قيمت جهاني نفت بحران‌زا باشد. به عنوان مثال، بين سال‌هاي ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۳ قيمت نفت به‌طور متوسط ۱۰۰ دلار بود، اما در دوره ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۷ اين قيمت به ۵۰ دلار كاهش يافت و در سال‌هاي اخير به حدود ۷۰ دلار رسيد. در چنين شرايطي، دولت‌هاي نفتي با كاهش شديد درآمدها دچار مشكل مي‌شوند. در ايران، اين چالش با تحريم‌ها پيچيده‌تر شده است، به‌طوري كه درآمد نفتي كشور به يك سوم تا نصف كاهش يافته و ناترازي اقتصادي تشديد شده است.»
وي افزود: «باوجود آگاهي از نوسانات درآمد نفت، برنامه‌ريزي اقتصادي ايران نتوانسته است راهكار پايداري ارايه دهد. طي دو دهه اخير، ابزارهايي مانند صندوق توسعه ملي و حساب ذخيره ارزي براي كاهش تأثير نوسانات نفتي طراحي شدند. ايده اصلي اين بود كه در دوره‌هاي وفور درآمد نفتي، بخشي از اين منابع ذخيره شود تا در زمان كاهش درآمدها به كارآيد. اما اين طرح‌ها در عمل ناكام ماندند. دليل اين ناكامي، برداشت و مصرف منابع ذخيره‌شده حتي در دوران وفور درآمد نفتي بود. اين برداشت‌ها عملا به بودجه دومي تبديل شدند كه در همان زمان هزينه مي‌شد، و هيچ ذخيره‌اي براي مقابله با شرايط بحراني باقي نمي‌گذاشت. نتيجه اين چرخه، استمرار ناترازي در اقتصاد است.» اين استاد دانشگاه، كرونا را يكي ديگر از عوامل ناترازي دانست و بيان كرد: «دوره كرونا به عنوان يكي از عوامل تشديدكننده ناترازي اقتصادي در ايران عمل كرد. تركيب اثرات كاهش درآمدهاي نفتي و بحران كرونا، توليد ناخالص داخلي را به رشد منفي ۹ درصد رساند. بسياري از مشاغل، به‌ويژه آنهايي كه ماهيت اجتماعي داشتند، تعطيل شدند و خانوارهاي زيادي درآمد خود را از دست دادند. اين وضعيت دولت را مجبور كرد با وجود كاهش درآمدهايش، هزينه‌هاي بيشتري براي حمايت از اقشار آسيب‌ديده و تأمين هزينه‌هاي واكسيناسيون متحمل شود. واكسيناسيون به دليل ماهيت ارزي هزينه‌ها، فشار مضاعفي بر بودجه وارد كرد. اين عوامل در كنار كاهش كلي درآمدها، به افزايش كسري بودجه و تعميق ناترازي اقتصادي كشور منجر شدند.»
عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام درباره عامل ديگر ناترازي‌ها توضيح داد: «دخالت دولت در قيمت‌گذاري، يكي از عوامل ريشه‌اي در تشديد ناترازي‌هاي اقتصادي است. طبق قانون شناخته‌شده عرضه و تقاضا، قيمت تعادلي زماني شكل مي‌گيرد كه عرضه و تقاضا برابر باشند. اين قيمت منافع توليدكننده و رفاه مصرف‌كننده را به حداكثر مي‌رساند؛ اما هنگامي كه دولت‌ها با دستكاري قيمت‌ها، به ويژه در جهت كاهش آن، در روند طبيعي اقتصاد دخالت مي‌كنند، تقاضا افزايش و عرضه كاهش مي‌يابد. اين وضعيت به ايجاد شكاف ميان عرضه و تقاضا و در نهايت به كمبود كالا منجر مي‌شود. چنين مداخلاتي اغلب به دليل تصميم‌گيري‌هاي نظام‌مند و فراتر از حوزه قوه مجريه رخ مي‌دهد و نتيجه آن تشديد مشكلات ساختاري اقتصاد است.» او همچنين گفت: «اين كمبودها هزينه‌هاي سنگيني را بر اقتصاد تحميل مي‌كنند. براي مثال، دولت گندم را با قيمت بالا از كشاورز مي‌خرد و آرد آن را با قيمتي بسيار پايين‌تر عرضه مي‌كند، كه تفاوت آن بار مالي زيادي ايجاد مي‌كند. در حوزه صادرات نيز الزام بازگشت ارز با نرخ پايين دولتي، انگيزه صادركنندگان را كاهش داده است. چنين مداخلاتي، علاوه بر تشديد كمبودها، فشار مضاعفي بر منابع مالي و كسري بودجه كشور وارد مي‌كند.» وزير اسبق اقتصاد درخصوص بحران ناترازي برق بيان كرد: «ناترازي برق به بحران جدي تبديل شده است. دولت گاز را رايگان به نيروگاه‌ها مي‌دهد و برق توليدشده را با قيمت ۵۰۰ تومان خريداري مي‌كند، اما آن را با نرخ ۷۵ تا ۱۵۰ تومان عرضه مي‌كند، كه نتيجه آن، زيان مالي و انباشت بدهي ۱۰۰هزار ميليارد توماني به نيروگاه‌ها است. از آنجا كه ۵۰درصد نيروگاه‌ها خصوصي هستند، اين زيان انگيزه توليد را كاهش داده است. سياست‌گذاران به‌دليل نگراني از فشار به زندگي مردم، قيمت‌ها را پايين نگه مي‌دارند، اما تجربه نشان داده است اين روش موفق نبوده و قيمت‌ها افزايش مي‌يابند. راهكار پايدار افزايش درآمد خانوارها، نه كنترل مصنوعي قيمت‌ها است.»
به اين ترتيب ميراث دشواري كه پزشكيان به ارث برده به مراحل حياتي خود رسيده و دولت تلاش كرده كه در اين مسير از تمام داشته‌هاي خود استفاده كند، تلاشي كه بايد ديد چه نتايجي در ماه‌هاي آينده براي كشور به همراه خواهد داشت.