دولت هوشمند در ايران؛ رويا يا واقعيت؟
با وجود وعده‌هاي متعددي كه در مورد تحول ديجيتال داده شده، در عمل هنوز دستگاه‌هاي اجرايي كشور از درك و پياده‌سازي واقعي اين تحول فاصله دارند. به‌رغم تأكيد بر ضرورت هم‌افزايي و يكپارچگي سامانه‌ها، شاهد پراكندگي در فرآيندها و كمبود داده‌هاي دقيق در بسياري از سازمان‌ها هستيم.
با وجود وعده‌هاي متعددي كه در مورد تحول ديجيتال داده شده، در عمل هنوز دستگاه‌هاي اجرايي كشور از درك و پياده‌سازي واقعي اين تحول فاصله دارند. به‌رغم تأكيد بر ضرورت هم‌افزايي و يكپارچگي سامانه‌ها، شاهد پراكندگي در فرآيندها و كمبود داده‌هاي دقيق در بسياري از سازمان‌ها هستيم. اين مشكلات نه تنها به كندي پيشرفت دولت الكترونيك دامن زده، بلكه امكان تحقق دولت هوشمند را به تهديدي جدي تبديل كرده است.
همايش تحول ديجيتال روز گذشته در وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات برگزار شد. در اين همايش يك روزه، 5 دستگاه اجرايي برتر در يازدهمين دوره ارزيابي كيفيت خدمات الكترونيكي، درگاه‌ها و پرتال‌هاي دستگاه‌هاي اجرايي كشور معرفي شدند. ستار هاشمي در اين نشست با بيان وضعيت كنوني دستگاه‌هاي اجرايي به كمبود آگاهي برخي مديران ارشد در زمينه تحول ديجيتال اشاره و بر ضرورت وجود معاونت‌هاي تخصصي فناوري در سازمان‌ها تأكيد كرد و گفت: در بسياري از دستگاه‌ها جايگاه مشخصي براي پيگيري امور ديجيتال وجود ندارد و اين امر باعث مي‌شود مسائل مهم شنيده نشود يا جدي گرفته نشود. وي به نقص در فرآيندها و نگاه سليقه‌اي در دستگاه‌ها اشاره كرد و آن را يكي از موانع اصلي بلوغ تحول ديجيتال دانست. وي همچنين به تعدد سامانه‌هاي پراكنده در دستگاه‌هاي اجرايي انتقاد كرد و گفت: بايد به سمت يكپارچگي سامانه‌ها حركت كنيم تا خدمات دولت الكترونيك در زندگي مردم تأثيرگذار شود.
ضرورت تكميل داده‌ها و هم‌افزايي دستگاه‌ها
وزير ارتباطات، نقص در داده‌هاي دستگاه‌هاي اجرايي را از چالش‌هاي جدي دولت الكترونيك برشمرد و گفت: هيچ دستگاهي را نمي‌توان يافت كه داده‌هاي كامل و بدون نقص داشته باشد. اين موضوع نيازمند تدبير و هم‌افزايي بين دستگاه‌هاست. وي همچنين به بحث هويت‌بخشي ديجيتال و ثبت‌محور بودن اطلاعات اشاره كرد و گفت: هويت افراد، كسب‌وكارها، و موقعيت‌هاي مكاني بايد به صورت شفاف و دقيق مشخص شود.
تفاوت دولت الكترونيك و دولت هوشمند
هاشمي با بيان تفاوت ميان دولت الكترونيك و دولت هوشمند اظهار داشت: دولت الكترونيك به حذف كاغذ و ديجيتالي كردن خدمات مي‌پردازد، اما دولت هوشمند فراتر از آن، به حذف مداخله انساني در فرآيندها تمركز دارد. وي افزود: بسياري از سامانه‌ها در دستگاه‌ها فرآيندمحور نيستند و اين مساله مانعي براي تحقق دولت هوشمند است.
هوش مصنوعي و تأثير آن بر اشتغال
وزير ارتباطات همچنين به تشريح چالش‌ها و برنامه‌هاي وزارت ارتباطات براي تحقق دولت الكترونيك و هوشمند در دولت چهاردهم پرداخت. هاشمي در ابتداي صحبت‌هاي خود با اشاره به پيشينه تلاش‌ها براي ايجاد دولت الكترونيك در كشور گفت: بحث دولت الكترونيك از گذشته در دستور كار وزارت ارتباطات و سازمان اداري و استخدامي كشور بوده است. در برخي مقاطع، تعاملات و هم‌افزايي‌هاي خوبي ميان اين دستگاه‌ها وجود داشته است. در دولت گذشته نيز شاهد تعامل خوبي ميان وزير ارتباطات وقت و رييس وقت سازمان امور اداري و استخدامي بوديم كه منجر به پيشرفت‌هايي در خدمات دولت الكترونيك شد. از جمله ما در پنجره هوشمند خدمات دولت شاهد بوديم كه دستگاه‌ها بيشتر از ۹۹ درصد خدمات خود را در اين پنجره ارائه كردند. وي در ادامه افزود: اما همچنان چالش‌هايي در مسير تحقق دولت الكترونيك باقي است كه براي رفع آنها در دولت چهاردهم تلاش خواهيم كرد. اين مسير پيچيدگي‌هاي زيادي دارد و ابعاد متفاوتي دارد. ما در برنامه هفتم توسعه تكاليف متعددي براي دستگاه‌هاي مختلف داريم و قانون داده‌ها و اطلاعات ملي نيز مي‌تواند به تحقق دولت الكترونيك كمك كند. هاشمي عنوان كرد: يكي از محورهاي اصلي برنامه‌هاي وزارت ارتباطات براي تحقق دولت هوشمند توانمندسازي افراد است توانمندسازي نيروي انساني در دستگاه‌ها از جمله مسائل كليدي براي پيشبرد دولت الكترونيك است. وي بازطراحي فرآيندها و رفع گلوگاه‌ها را يكي ديگر از محورها عنوان كرد و گفت: رفع گلوگاه‌ها و بازطراحي فرآيندها در دستگاه‌ها براي يكپارچه‌سازي خدمات دولت به مردم از ديگر اولويت‌هاي ما بايد باشد. وزير ارتباطات با اشاره به محور ديگر فعاليت‌ها گفت: يكپارچگي سامانه‌ها و زيرساخت‌ها يكي ديگر از محورها است. يكي از مشكلاتي كه در دولت الكترونيك داريم، وجود سامانه‌هاي جزيره‌اي است. ما بايد ارتباط اين سامانه‌ها را به عنوان يك ضرورت در نظر بگيريم. اميدواريم كه با برنامه‌ريزي دقيق، اين سامانه‌ها يكپارچه شوند و دولت الكترونيك و هوشمند به معناي واقعي كلمه به مردم ارائه شود.
بررسي دستگاه‌هاي كم‌كار
در زمينه پياده‌سازي دولت الكترونيك
هاشمي درباره دستگاه‌هاي كم‌كار در زمينه پياده‌سازي دولت الكترونيك گفت: ما تلاش مي‌كنيم علت كم‌كاري را بررسي كرده و آنها را در مسير درست قرار بدهيم. وزير ارتباطات در پاسخ به سوالي درباره مشكلات موجود در زمينه اشتراك‌گذاري داده‌ها، بيان كرد: اشتراك‌گذاري داده‌ها يك تكليف قانوني است و دستگاه‌ها بايد اين كار را انجام بدهند اما واقعيت اين است كه بعضي از دستگاه‌ها داده‌هاي كامل و دقيقي ندارند. بنابراين ما در وزارت ارتباطات در حال پيگيري اين موضوع هستيم كه دستگاه‌ها داده‌هاي خود را به روز كنند و آنها را به اشتراك بگذارند و وجه اشتراك اين داده‌ها براي مردم ارزش افزوده ايجاد كند.
چالش كيفيت اينترنت و برنامه‌هاي وزارت ارتباطات براي بهبود آن
هاشمي در پاسخ به سوالي در مورد كيفيت اينترنت و برنامه‌هاي وزارت ارتباطات براي ارتقاي آن گفت: ارتقاي كيفيت اينترنت به عوامل مختلفي بستگي دارد. يكي از اين عوامل زيرساخت‌هاي شبكه انتقال است. در برخي مناطق، زيرساخت‌هاي شبكه انتقال به مرز اشباع رسيده‌اند. اين موضوع در دستور كار ما قرار دارد و به دنبال توسعه آن هستيم. وي افزود: در برخي از نقاط كشور، فركانس‌ها نيز دچار اشباع هستند. از آنجا كه ۷۰ درصد ترافيك كشور روي شبكه‌هاي سيار است، توسعه زيرساخت‌هاي شبكه فيبر نوري و استفاده از فناوري‌هاي نوين مانند 5G نيز در دستور كار وزارت ارتباطات قرار دارد. هاشمي درباره برنامه تحول ديجيتال وزارت ارتباطات گفت: برنامه تحول ديجيتال وزارت ارتباطات در دستور كار است هنوز نهايي نشده، اما قطعا وزارتخانه بايد در اين مسير پيشرو باشد تا بتواند به عنوان چراغ راهي براي ساير دستگاه‌ها عمل كند.
بخش دولتي به تنهايي نمي‌تواند
تحول ديجيتال ايجاد كند
در اين همايش همچنين علي حكيم جوادي - رييس سازمان نظام نظام صنفي رايانه‌اي كشور رييس سازمان نظام صنفي رايانه‌اي كشور با اشاره به اينكه بخش دولتي به تنهايي نمي‌تواند تحول ديجيتال را به صورت عمقي ايجاد كند، گفت: چالش اين است كه سازمان‌هاي سنتي حاضر به تغيير و تحول نيستند اما بخش خصوصي مي‌تواند تغييرات و تحولات لازم را ايجاد كند. او اظهار كرد: ما در بحث ادبيات و فرهنگ ديجيتال بايد ديدگاه خود را نسبت به تحول ديجيتال تغيير بدهيم. از دهه ۱۹۸۰ ميلادي به بعد ابزار فناوري اطلاعات وارد حوزه‌هاي مختلف از جمله اداره عمومي كشور شد. وي افزود: امروز مساله استفاده از ابزارها براي ايجاد تحول در سازمان است و اين سازمان نسبت به گذشته دچار تغييراتي شده است به همين دليل امروز توجه ويژه‌اي به حوزه شده و بانك ديجيتال نگاه ويژه‌اي به كشورهايي كه در اين حوزه فعاليت دارند، داشته است. در بررسي‌هايي كه در جهان انجام شده، عملا ما با سرمايه‌گذاري‌هاي كه داريم اين سوال مطرح مي‌شود چه چيزي عايد ما مي‌شود؟ حكيم جوادي ادامه داد: بخش دولتي به تنهايي نمي‌تواند تحول ديجيتال را به صورت عمقي ايجاد كند. چالش اين است كه سازمان‌هاي سنتي حاضر به تغيير و تحول نيستند بحث ديگر هم ادبيات و فرهنگ در حوزه تحول ديجيتال است كه در بخش دولتي كمرنگ شده و بخش خصوصي مي‌تواند تغييرات و تحولات لازم را ايجاد كند. وي در پايان تاكيد كرد: در حوزه بخش خصوصي آمادگي سرمايه‌گذاري در اين حوزه را داريم و به بخش دولتي كمك كنيم.
مهاجرت نيروهاي متخصص فناوري اطلاعات به بخش خصوصي
همچنين رييس سازمان فناوري اطلاعات گفت: بسياري از متخصصان فناوري اطلاعات به دليل حقوق و مزاياي پايين به بخش خصوصي مهاجرت مي‌كنند. محمدمحسن صدر در نشست تحول ديجيتال با ابراز خرسندي از حضور مديران كل فناوري اطلاعات دستگاه‌هاي اجرايي در اين نشست، هدف اصلي اين گردهمايي را هم‌افزايي و تقويت تعاملات براي حل مشكلات و پيشبرد ماموريت‌هاي محوله دانست.
تحول ديجيتال تنها راه حل مشكلات كلان كشور
صدر با تاكيد بر اينكه فناوري اطلاعات ابزار كليدي حل مسائل كلان كشور است و افزود: امروز تنها راه‌حل برطرف كردن مشكلات كشور استفاده از فناوري اطلاعات است. اين يك مساله جهاني است و هيچ سازماني نمي‌تواند بدون بهره‌گيري از خدمات فناوري اطلاعات موفق عمل كند. وي در ادامه به تأثيرات عميق فناوري اطلاعات در زندگي مردم اشاره كرد و گفت: زندگي مردم هر لحظه در حال تغيير است و دليل آن وجود ابزارهاي نوين فناوري اطلاعات است. سازمان‌هاي نوين و يادگيرنده مبتني بر اين فناوري شكل گرفته‌اند، اما بايد از خود بپرسيم كه چقدر اين ابزارها را براي خدمت‌رساني بهتر به مردم به كار گرفته‌ايم؟
انتقاد از برخورد سطحي با مفاهيم نوين
رييس سازمان فناوري اطلاعات با اشاره به استفاده نادرست از اصطلاحاتي مانند هوش مصنوعي، گفت: بسياري از مديران از هوش مصنوعي صحبت مي‌كنند اما اطلاع دقيقي از كاربرد آن در سازمان خود ندارند. اين مفاهيم نبايد تنها در سخنراني‌ها مطرح شوند، بلكه بايد عملياتي شوند.
ضرورت پرهيز از بخشي‌نگري و موازي‌كاري
وي با انتقاد از موازي‌كاري‌ها در تدوين آيين‌نامه‌ها و مقررات، اظهار داشت: بخشي‌نگري مشكلات را حل نمي‌كند. بايد يكپارچگي و هماهنگي ميان دستگاه‌ها افزايش يابد تا بتوانيم مشكلات را برطرف كنيم.
پروژه ابر دولت گامي به سوي تحول ديجيتال
رييس سازمان فناوري اطلاعات از پروژه ابر دولت به عنوان يكي از برنامه‌هاي كليدي ياد كرد و گفت: بر اساس آيين‌نامه AFC، دستگاه‌ها موظفند اطلاعات خود را در اين چارچوب ارائه كنند. اين پروژه امنيت، هزينه، و نگهداري داده‌ها را بهبود مي‌بخشد و از موازي‌كاري‌ها جلوگيري مي‌كند. وي همچنين بر همكاري دستگاه‌هاي دولتي و بخش خصوصي تأكيد كرد و افزود: ما از مشاركت بخش خصوصي حمايت مي‌كنيم، اما اين مشاركت بايد بر اساس پروتكل‌هاي مشخص باشد.
نگراني درباره نيروي انساني
حوزه فناوري اطلاعات
رييس سازمان از مشكلات نيروي انساني در اين حوزه ابراز نگراني كرد و گفت: بسياري از متخصصان فناوري اطلاعات به دليل حقوق و مزاياي پايين به بخش خصوصي مهاجرت مي‌كنند. براي حفظ اين نيروها بايد شرايط ويژه‌تري فراهم شود. وي بر اهميت همكاري و هم‌افزايي ميان دستگاه‌ها تأكيد كرد و خواستار تسريع در اجرايي شدن برنامه‌ها شد و گفت: اگر يكپارچگي و همفكري ميان دستگاه‌ها ايجاد شود، نتايج آن مستقيما در زندگي مردم ديده خواهد شد.
ضرورت انسجام در فرآيند تحول ديجيتال
همچنين احسان كيانخواه دبير شوراي اجرايي فناوري اطلاعات در اين نشست با اشاره به ضرورت ايجاد تغييرات ماهوي در ساختارهاي اداري و حكمراني، بر اهميت برنامه‌ريزي منسجم براي دستيابي به اهداف تحول ديجيتال تأكيد كرد. وي با بيان اين نكته كه تحول ديجيتال نبايد به افزودن فناوري به سازمان‌هاي موجود محدود شود، گفت: تحول ديجيتال بايد مانند كرمي كه به پروانه تبديل مي‌شود، تغييري بنيادين و ماهوي ايجاد كند. سازمان‌ها بايد با زيرساخت‌ها، فرآيندها، اهداف و انگاره‌هاي جديد خلق شوند. وي در ادامه با اشاره به نقش برنامه هفتم توسعه در جهت‌دهي به اين تغييرات، افزود: تحول بدون غايت معنا ندارد. لازم است تصوير روشني از آينده داشته باشيم كه در عين شوق‌برانگيز بودن، حركت ما را در مسير اهداف برنامه هدايت كند.
ضرورت انسجام در فرآيند تحول ديجيتال
دبير شوراي اجرايي فناوري اطلاعات بر انسجام در طرح‌هاي هوشمندسازي تأكيد كرد و شش لايه اصلي اين طرح‌ها را شامل زيرساخت، داده، فرآيندها، سرمايه انساني، حكمراني و انگاره‌ها دانست. وي خاطرنشان كرد: طرح‌هاي هوشمندسازي بايد تمام ابعاد دولت را شامل شود، از تصميم‌سازي و خط‌مشي‌گذاري تا ارايه خدمات و تسهيلگري. كيانخواه با معرفي سه محور راهبردي برنامه هفتم توسعه در راستاي تحول ديجيتال گفت: قانون مديريت داده و اطلاعات محور انسجام‌بخش برنامه است كه امكان اصلاح معماري داده‌ها و تسهيل فرآيندهاي هوشمندسازي را فراهم مي‌كند. بند (الف) ماده ۱۰۰ به پالايش و تنقيح سامانه‌هاي موازي در دستگاه‌هاي اجرايي اشاره دارد. بند (الف) ماده ۸۰: اين بند به پروژه‌هاي پيشران در حوزه تحول ديجيتال اختصاص دارد.
توانمندسازي نيروي انساني و اصلاح فرآيندها
وي بر اهميت توانمندسازي نيروي انساني در بندهاي ۱۰۱ و ۱۲۹ برنامه هفتم تأكيد كرد و اصلاح فرآيندها را لازمه تحقق اهداف تحول ديجيتال دانست. دبير شوراي اجرايي فناوري اطلاعات همچنين به برنامه‌هاي مرتبط با ارتقاء فني پنجره ملي خدمات دولت و هماهنگي آن با پنجره‌هاي دستگاهي اشاره كرد. كيانخواه به عدم انسجام در فصل ۲۳ برنامه هفتم توسعه پرداخت و گفت: براي تحقق اهداف اصلاح نظام اداري، بايد هماهنگي ميان نهادهاي مختلف، از شوراي عالي اداري تا بخش خصوصي، تقويت شود. تنها از طريق همكاري و يكپارچگي در مسير هوشمندسازي و توانمندسازي دولت مي‌توان به اين اهداف دست يافت.