زيستگاه‌هايي كه ديگر امن نيستند
طي سال‌هاي گذشته بي‌توجهي به محيط زيست و حيات وحش باعث شده تا مشكلاتي بسياري در اين زمينه به وجود بيايد. اينكه نه طبيعت از دست خرابكاري‌هاي انسان در امان است و نه حيات وحش مي‌تواند زندگي آسوده‌اي در زيستگاه‌هاي خود داشته باشد تنها مختص كشور ما نيست و متاسفانه در اغلب كشورهاي دنيا اين مساله به معضلي هميشگي تبديل شده است.
طي سال‌هاي گذشته بي‌توجهي به محيط زيست و حيات وحش باعث شده تا مشكلاتي بسياري در اين زمينه به وجود بيايد. اينكه نه طبيعت از دست خرابكاري‌هاي انسان در امان است و نه حيات وحش مي‌تواند زندگي آسوده‌اي در زيستگاه‌هاي خود داشته باشد تنها مختص كشور ما نيست و متاسفانه در اغلب كشورهاي دنيا اين مساله به معضلي هميشگي تبديل شده است.
تخريب و جزيره‌اي شدن زيستگاه‌ها، تغيير جنسيت به ويژه در ميان دوزيستان، سردرگمي انواع گونه‌ها در بالا و پايين رفتن از ارتفاعات، خواب زمستاني زودهنگام، گسترش آتش‌سوزي‌ها به علت خشك شدن جنگل‌ها و مراتع برخي از تاثيرات تغيير اقليم بر تنوع زيستي و زيستگاه‌ها است. از سوي ديگر اقليم متنوع ايران باعث شده تا انواع زيادي از گونه‌هاي گياهي و جانوري در نقاط مختلف آن رشد كنند، بررسي‌ها نشان مي‌دهد حدود هشت هزار گونه گياهي در كشور وجود دارد كه حدود ۸۰ درصد تعداد گونه‌هاي گياهي در تمام قاره اروپا است، از طرف ديگر تنوع جانوري هم در ايران چشمگير است به‌طوري كه بيش از ۲ هزار گونه جانوري در طبيعت كشور زندگي مي‌كند، در اين ميان از حشره خور كوتوله ۲ گرمي گرفته تا نهنگ ۱۳۰ تني ديده مي‌شود كه بسيار شگفت‌انگيز است. علاوه بر اين، توان زايش زيستگاه‌هاي كشور هم باعث شده تا تنوع زيادي از انواع گونه‌هاي گياهي و جانوري در آن رشد كند، شايد به لحاظ وسعت مناطق حفاظت شده ايران تا حدودي از عدد تعيين شده در دنيا عقب باشد اما از لحاظ تنوع زيستي غني است، امروزه در دنيا به‌طور متوسط ۱۴ درصد از مساحت كشورها به عنوان مناطق حفاظت شده شناخته مي‌شود، در كشور ما اين مناطق حدود ۱۲ درصد از وسعت تمام كشور يعني حدود ۱۹ ميليون هكتار را شامل مي‌شود، البته برنامه حفاظت از تنوع زيستي جهاني كشورها را موظف كرده كه ۱۷ درصد از مساحت خود را به مناطق حفاظت شده ارتقا دهند كه سازمان حفاظت محيط زيست برنامه‌هايي در اين زمينه دارد. با اين وجود اما به دلايل مختلف در حال از دست دادن انواع گونه‌هاي ارزشمند هستيم، به عنوان مثال شير ايراني و ببر مازندران را براي هميشه از دست داديم و يوزپلنگ آسيايي هم در آستانه انقراض قرار دارد، بر اساس نتيجه يك مطالعه در ايران، نزديك ۲۲ درصد از پستانداران، ۱۱ تا ۱۲ درصد از پرندگان، ۱۴ درصد از خزندگان و ۳۶ درصد از دوزيستان در معرض تهديد هستند، البته وضعيت دنيا هم از لحاظ در خطر انقراض بودن انواع گونه‌هاي گياهي و جانوري مساعد نيست به‌طوري كه مطابق آخرين آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۹ و ارزيابي يك برنامه ۹ ساله ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۹ مشخص شد حدود ۲۵ درصد گياهان، ۲۵ درصد جانوران و حدود ۵ درصد حشرات در معرض تهديد انقراض هستند.
ميانه ششمين انقراض دسته جمعي قرار داريم
البته انقراض گونه‌ها مساله جديدي نيست، دنيا تاكنون انقراض‌هاي زيادي به خود ديده است، دانشمندان معتقدند اكنون در ميانه ششمين انقراض دسته جمعي قرار داريم، اما تفاوتي كه انقراض‌هاي امروزي با گذشته دارد علت و به صورت دسته جمعي بودن آن است، در حالي كه در گذشته علت بيشتر طبيعي بود اما امروزه به علت فعاليت‌هاي انساني مانند جاده‌سازي، فعاليت‌هاي معدني، انواع آلودگي‌ها و تغيير اقليم كه موجب تخريب زيستگاه‌ها يا جزيره‌اي شدن آنها شده است، انقراض شتاب گرفته است.
به عبارتي باز هم پاي انسان در ميان است، اين خودشيفتگي بشر و اينكه خود را مالك اول و آخر دنيا و هر آنچه در آن است مي‌داند، عرصه را بر ساير گونه‌ها تنگ كرده است، حالا كه پديده تغيير اقليم نسبت به سال‌هاي گذشته با سرعت زيادي پيش مي‌رود و سال به سال اثرش شدت مي‌يابد، قطعا تنوع زيستي را بيش از پيش در خطر نابودي قرار مي‌دهد.
تاثير تغيير اقليم بر حيات وحش حتمي است
كارشناس تنوع زيستي درباره نقش تغيير اقليم بر تنوع زيستي در اين باره به ايرنا گفت: تغيير اقليم بر روي رفتار حيات وحش، پوشش گياهي و حتي فصل‌ها تاثير بسيار دارد، در واقع اين تاثير بر روي رفتار توليد مثلي گونه‌ها، تغذيه، تغيير در زمان و مكان بارش‌ها و حتي جابه‌جايي فصل‌ها با جديت قابل مشاهده است.
اشكان اشعريون در پاسخ به اينكه اين تغييرات در كجا براي انسان مهم مي‌شود؟ افزود: قطعا آنجايي كه اين تغيير رفتارها بتواند براي انسان خطرناك باشد، به عنوان مثال وقتي گونه‌هاي بزرگ‌تر در زيستگاه‌هاي طبيعي به غذا دسترسي نداشته باشند به سكونتگاه‌هاي انساني نزديك مي‌شوند، روندي كه اكنون درباره خرس در برخي مناطق اتفاق مي‌افتد، به ويژه در فصولي كه به صورت بيولوژيكي فصل پرخوري اين حيوان است، تقاضاي حيوان براي غذا باعث مي‌شود كه به سكونتگاه‌هاي انساني نزديك شود و اين موضوع تعارض بين انسان و حيوان را بيشتر مي‌كند.
او ادامه داد: اين روند درباره جوندگاني كه خواب زمستاني دارند هم صدق مي‌كند، در واقع تغييرات فصل مانند گرمتر يا سردتر شدن حتي دير و زود شدن فصول بر روي چرخه طبيعي زندگي آنها اثر مي‌گذارد، به عنوان مثال اوايل پاييز در بيشتر مناطق كشور برف باريد اين برف زودهنگام براي بسياري از جوندگان يعني اينكه بروند داخل لانه‌هاي شان و تا آخر فصل بيرون نيايند، براي برخي پرندگان مهاجر يعني اينكه زمان شروع مهاجرت يا ادامه مهاجرت است، مثلا تالاب ميقان هميشه به اين معروف بود كه اولين برفي كه مي‌باريد پرندگان به پرواز در مي‌آمدند و مسيرشان را ادامه مي‌دادند.
تغيير جنسيت دوزيستان
عضو كارگروه تخصصي اتحاديه جهاني حفاظت از طبيعت گفت: حالا تصور كنيد برفي كه قرار بود اواخر پاييز ببارد اول پاييز باريده و دوباره بعد از مدتي هوا گرم شد، اين حالت چرخه طبيعي جانوران را دچار اختلال مي‌كند چون آنها به صورت طبيعي با گرم و سرد شدن هوا و بارش برف و باران تنظيم هستند بنابراين با هر خللي در روند طبيعي به زندگي آنها هم خدشه وارد مي‌شود. او افزود: يكي ديگر از اثرات تغيير اقليم كم بارشي است كه موجب خشك شدن مراتع و جنگل‌ها و دامن زدن به آتش سوزي‌ها مي‌شود، هر چند بيشتر آتش سوزي‌هاي ما عامل انساني دارد اما تا حدودي در گسترش آتش سوزي‌ها موثر است، به عنوان مثال تغيير اقليم موجب شده تا فاصله بارش‌ها در جنگل‌هاي هيركاني كم شود از اين رو در اين شرايط با جنگلي خشك مواجه هستيم كه قابليت بروز آتش سوزي بيشتري دارد.
تاثير آب و هوا بر تخم‌ريزي گونه‌ها
اشعريون اظهار داشت: همچنين تغيير اقليم در زاد و ولد و حتي نحوه نگهداري از توله‌ها و گوساله‌هاي برخي از گونه‌ها تاثير مي‌گذارد چون گويي فصل‌ها را گم مي‌كنند، همچنين در تعيين جنسيت دوزيستان بسيار تاثيرگذار است چون جنسيت گونه‌ها در زمان تخم‌ريزي به آب و هوا بستگي دارد، يعني تعادل جنس نر و ماده را به هم مي‌زند چون دما در زمان تخم‌ريزي جنسيت را تعيين مي‌كند حالا اگر تغيير كند نسبت جنسيت هم تحت تاثير قرار مي‌گيرد، در ايران چند گونه اندميك دوزيست داريم كه يكي از مهم‌ترين آنها سمندر لرستاني است كه در معرض انقراض هم قرار دارد.
او گفت: حتي تغيير اقليم موجب جابه‌جايي برخي از گونه‌ها به ارتفاعات بالاتر مي‌شود، يعني با گرمتر شدن دماي زمين برخي گونه‌ها به ارتفاعات بالاتر مي‌روند، يا زماني كه برف زودهنگام مي‌بارد موجب پايين‌تر آمدن برخي گونه‌ها از ارتفاعات مي‌شود، در مجموع سرما يا گرماي خارج از حد طبيعي در بالا و پايين رفتن گونه‌ها به ارتفاعات اثر مي‌گذارد.
تخريب زيستگاه‌ها و جزيره‌اي شدن آن
كارشناس تنوع زيستي ادامه داد: يكي ديگر از تاثيرات تغيير اقليم، تخريب زيستگاه‌ها و جزيره‌اي شدن آن است كه تغيير اقليم آن را شدت مي‌دهد كه اين شرايط روابط اكولوژيك بين زيستگاه‌ها را از بين مي‌برد، البته در ايران عامل انساني هم در تخريب زيستگاه بسيار پررنگ است كه متاسفانه آن‌طور كه بايد به آن توجه نمي‌شود، اين در حالي است كه در دنيا روي بحث تنوع زيستي به عنوان شاخص تغيير اقليم كار مي‌شود اما در ايران تنوع زيستي خود را با تخريب زيستگاه از دست مي‌دهيم، از سوي ديگر باعث از بين رفتن پوشش گياهي و افزايش گرد و غبار مي‌شود.
نمي‌توان به راحتي مانع شريط پيش رونده تغيير اقليم شد
اشعريون با تاكيد بر اينكه تغيير اقليم يك كلان‌روند بر روي كره زمين است گفت: اكنون در بسياري از كشورها نشست‌ها و كاپ‌هاي زيادي با موضوع تغيير اقليم برگزار مي‌شود، شايد نتوان به راحتي مانع شرايط پيش رونده تغيير اقليم شد اما مي‌توان با يك سري آموزش‌ها رفتارها را تغيير داد و كارهايي كه به اين روند سرعت مي‌بخشد را انجام نداد، بايد خود را با اين روند سازگار كنيم، در دنياي امروز نمي‌توان مانع توسعه صنعتي شد اما مي‌توان بارگذاري‌هاي صنعتي را كاهش و تغييرات كاربري را كمتر كرد، شايد اجراي اين كارها تا حدودي سخت باشد اما راه حفظ زيستگاه در مقابل اثرات تغيير اقليم همين است.