پشت صحنه تعطيلي و قطع برق

بررسي‌هاي تسنيم از دلايل واقعي تعطيلي‌ها و قطع برق‌هاي اخير حاكي از افزايش ناترازي گاز به ۳۵۰ ميليون مترمكعب در روز، كسري ۵۰ ميليون مترمكعبي سوخت نيروگاه‌ها و خروج از مدار ۱۷ نيروگاه به دليل نبود سوخت است.

درحال حاضر از يك‌سو با قطع برق بخش خانگي و صنايع مواجهيم و از سوي ديگر، روزانه تعطيلي‌هاي پياپي بخش اداري و عمومي كشور به‌دليل مديريت شرايط سوخت زمستاني اعلام مي‌شود. اين سوال مطرح است كه چرا با وجود ذخاير عظيم گازي و توانمندي در حوزه انرژي با قطع برق خانگي و صنايع مواجه شده‌ايم و در شرايطي كه براي مديريت سوخت زمستاني، قطع برق در خانه‌ها و صنعت اعمال شده، چرا باز هم با تعطيلي بخش اداري و عمومي كشور روبه‌رو هستيم؟

درحالي كه سردترين روزهاي چند سال اخير را سپري مي‌كنيم و 28 استان كشور دماي منفي صفر را در روزهاي اخير تجربه كرده‌اند، مشكل اصلي كشور كه به تعطيلي‌ها و قطعي‌ها منجر شده «ناترازي و كسري گاز و سوخت» اعلام مي‌شود.

بررسي آمارها در بخش گاز و برق كشور نشان مي‌دهد، در 24 ساعت اخير، مصرف گاز بخش خانگي، تجاري و صنايع جزء، ركورد بي‌سابقه‌اي را نسبت به روزهاي پاياني پاييز به ثبت رساند و به 641 ميليون مترمكعب رسيد. اين ميزان مصرف، 75درصد ميزان گازي است كه در روز گذشته به شبكه سراسري گاز كشور (857 ميليون مترمكعب) تزريق شده است. در حال حاضر روزانه حدود 850 ميليون مترمكعب در پيك تامين، توليد گاز شيرين داريم و اين همان گازي است كه به شبكه تزريق مي‌شود؛ اين رقم گاهي تا 830 ميليون مترمكعب هم كاهش مي‌يابد و گاهي به مرز 860 ميليون مترمكعب هم مي‌رسد (ركوردهاي اخير 857 تا 859 ميليون مترمكعبي به ثبت رسيده است)، از اين ميزان سهم بخش خانگي، تجاري و صنايع جزء به 641 ميليون مترمكعب رسيده و چيزي حدود 200 تا 220 ميليون مترمكعب براي صنايع عمده و نيروگاه‌ها، كشاورزي، حمل‌و نقل و تعهدات صادراتي باقي مانده است.

پيش‌بيني مي‌شود با ادامه روند فعلي مصرف، تا پايان هفته مصرف گاز بخش خانگي، تجاري و صنايع جزو به مرز 680 ميليون مترمكعب برسد و محدوديت گازرساني به ساير بخش‌ها تشديد شود. اگر تامين گاز نيروگاه‌ها، صنايع و ساير بخش‌ها به‌طور كامل صورت بگيرد و نياز به مصرف سوخت مايع به عنوان سوخت جايگزين نباشد، توليد گاز و تزريق گاز شيرين به شبكه بايد حداقل به يك ميليارد و 200 ميليون مترمكعب برسد. فاصله بين 850 ميليون مترمكعب توليد فعلي گاز تا نياز 1200 ميليون مترمكعبي يعني 350 ميليون مترمكعب در روز را با عنوان «ناترازي گاز» اعلام مي‌كنند.

البته بايد به اين نكته توجه كرد كه در صورت بهينه‌سازي مصرف، نياز واقعي تقاضاي گاز حداقل يك‌سوم كاهش مي‌يابد و مي‌توان سطح فعلي رفاه و توليدات صنعتي و برق با ظرفيت كامل را با حدود 800 ميليون مترمكعب پاسخ داد. به‌عبارتي عامل اصلي بروز و ادامه ناترازي گاز و سوخت، مصرف غيربهينه و شدت بالاي مصرف انرژي در ايران است.

سال گذشته يعني 1402 مجموع مصرف گاز كشور به 249 ميليارد مترمكعب رسيد؛ اين‌درحالي است كه اگر مي‌خواستيم ناترازي گاز نداشته باشيم و در زمستان، مصرف بخش‌هاي مختلف خانگي، تجاري، اداري، نيروگاه‌ها و صنايع را بدون كمبود، با گاز تامين كنيم، حداقل مصرف گاز بايد حداقل به 313 ميليارد مترمكعب مي‌رسيد. يعني در كمترين سناريو، 64 ميليارد مترمكعب در سال 1402 با كسري گاز مواجه بوده‌ايم، يعني روزي 175 ميليون متر مكعب گاز. اين درحالي است كه سال 1402، يكي از گرم‌ترين پاييز‌ها و زمستان‌هاي 10 سال اخير را تجربه كرديم و سرماي زمستاني سال گذشته از ابتداي اسفند آغاز شد. اما امسال سرماي زمستان از ابتداي آبان‌ماه آغاز شده و درحالي كه هنوز وارد زمستان نشده‌ايم، 28 استان كشور يخ زده‌اند و سرماي فراگير و شديد زمستاني را در روزهاي پاييزي شاهد هستيم. در چنين شرايطي، پيش‌بيني مي‌شود ميزان ناترازي گاز امسال حداقل 1.5 برابر سال گذشته باشد و در پايان سال 1403 به چيزي بالغ بر 100 ميليارد مترمكعب ناترازي گاز در سال جاري برسيم.

كشورهايي در جهان هستند كه با كمتر از اين فشارها به شبكه، دچار خاموشي‌هاي سراسري شده‌اند، اما شبكه فعلي گاز و برق كشور پايدار است و مديريت خاموشي‌ها به دليل عدم افت فركانس شبكه در زمان كسري توليد ناشي از كمبود سوخت صورت مي‌گيرد. براي آنكه بتوانيم شرايط فعلي كشور را مديريت كنيم و دچار قطعي‌هاي گسترده گاز و قطعي سراسري برق نشويم، بايد برآيند تقاضاي مصرف، صرفه‌جويي و كاهش ناشي از تعطيلي‌ها و قطعي‌هاي برق، به رقم حدود 850 ميليون مترمكعب كه رقم توليد گاز است، برسد و كسري‌ها با اعمال روش‌هاي مختلف جبران شود.

بر اساس اطلاعات دريافتي تسنيم، اولويت به تامين حداكثري گاز خانگي و پرمصرفي اين بخش، موجب شده تا گازرساني به نيروگاه‌ها و صنايع تا حد زيادي محدود شود. در چنين شرايطي بخشي از ظرفيت صنايع با مازوت در حال توليد هستند، اما اكثر نيروگاه‌هاي كشور (واحدهاي گازي و سيكل تركيبي) كه امكان استفاده از مازوت را ندارند، در شرايطي كه گاز كافي براي توليد برق دراختيار نداشته و مخازن گازوييل آنها نيز با كسري قابل توجه مواجه شده، توليد برق را كاهش داده‌اند. برخي از واحدهاي نيروگاهي طي روزهاي اخير به دليل نبود سوخت از مدار خارج شده‌اند و اين مساله به خروج 8 تا 10 هزار مگاوات از ظرفيت توليد برق كشور از مدار بهره‌برداري منجر شده است.

بررسي‌هاي تسنيم نشان مي‌دهد از مجموع 143 نيروگاه كشور، 17 نيروگاه به‌دليل نبود سوخت، از مدار بهره‌برداري خارج هستند كه عمدتا نيروگاه‌هاي گازي با ظرفيت بالا محسوب مي‌شوند. در نبود اطلاع‌رساني شفاف، برآوردها و بررسي‌هاي چندجانبه تسنيم نشان مي‌دهد، بخش نيروگاهي درحال حاضر به 220 ميليون مترمكعب در روز سوخت معادل براي توليد برق نياز دارد كه بر اساس توافقات قبلي وزارت نيرو و وزارت نفت بايد 100 ميليون مترمكعب آن با گاز و بقيه با سوخت مايع (گازوييل و مازوت) تامين شود. در حال حاضر سوخت گاز بخش نيروگاهي در حدود 70 ميليون مترمكعب درحال تامين است و از 120 ميليون ليتر سوخت مايع نيز حداقل حدود 20 ميليون ليتر كسري وجود دارد، درواقع كسري 50 ميليون مترمكعب سوخت معادل نيروگاهي، موجب قطعي‌هاي برق صنايع و بخش خانگي در روزهاي جاري شده است.

تا چند روز پيش، اين مساله مورد تاكيد بود كه اگر مجبور به قطع برنامه‌ريزي شده برق بخش خانگي شده‌ايم، به‌جاي آن بخش صنعت با توان حداكثري در حال توليد است و اين رونق توليد، به كنترل تورم مي‌انجامد؛ اما با تشديد شرايط كسري گاز و سوخت مايع، خاموشي‌ها به بخش صنعت رسيد و صنايع مختلف در سراسر كشور و در شهرك‌هاي صنعتي متعدد، با اطلاعيه‌هاي قطع اجباري برق مواجه شده‌اند. قطعي‌هاي روزانه و چند روزه برق بخش صنعت، موجب شده تا صنايع دغدغه كمبود و محدوديت سوخت را از ياد ببرند و معضل اصلي آنها، قطعي‌هاي متعدد برق و اجبار آنها به توقف توليد شود.

با شروع هفته جاري، در عمل ايران يخ زده، ابتدا 18 استان و در ادامه 28 استان دماي منفي صفر را تجربه كردند و با سرماي بي‌سابقه‌اي در روزهاي پاياني پاييز مواجه شديم كه در طي دو دهه اخير براي اين زمان از سال، بي‌سابقه بود. سرماي شديد كه به بحران كسري گاز و سوخت دامن زد، تعطيلات اجباري ادارات و مدارس را به‌دنبال داشت تا با اين تعطيلي، بخشي از مصارف گاز و برق كاهش يابد.

بررسي‌ها نشان مي‌دهد با تعطيلي ادارات و مدارس در روزهاي اخير، بين 5 تا 10 درصد در مصرف گاز و حدود 3درصد در مصرف برق صرفه‌جويي شده است كه اين ميزان كاهش مصرف، به پايدار ماندن شبكه برق و شبكه گاز كمك كرده و همين مساله ممكن است تعطيلي‌هاي بخش‌هاي اداري و مدارس را ادامه‌دار كند. در تازه‌ترين تصميم، تعطيلي به فروشگاه‌ها و مراكز تجاري بزرگ تسري پيدا كرده و در اين زمينه تصميماتي اعلام شده است. درحالي كه بهينه‌سازي مصرف بيش از دو دهه است كه در قوانين بالادستي مورد تاكيد قرار گرفته، در روزهاي جاري كه فشار كسري گاز و كسري سوخت، روي گلوي جامعه قرار گرفته، بهينه‌سازي اجباري با قطع گرماتاب‌ها، جلوگيري از مصارف عجيب گاز در فضاي آزاد، قطع گاز سكونت‌گاه‌هاي موقت و... در دستور كار قرار گرفته و در حال اجراست كه اين اقدامات مي‌توانست بسيار زودتر از اينها، صورت گرفته و بخش مصرف ساماندهي شود. حتي مديريت صنعت برق نيز شروع به صدور اخطار به پرمصرف‌ها كرده است.

نكته مهم اينجاست كه بخش بهينه‌سازي مصرف، در كشور هيچ متولي مشخصي ندارد و شركت‌هايي چون بهينه‌سازي مصرف سوخت، سازمان ساتبا و ستاد مديريت حمل‌ونقل و سوخت، عملكرد قابل دفاعي در اين زمينه نداشته‌اند. در اين شرايط قرار است در طي برنامه هفتم توسعه با تشكيل سازمان بهينه‌سازي و مديريت راهبردي انرژي، بخش بهينه‌سازي مصرف انرژي داراي يك متولي مشخص شود. مسووليتي كه قانوني كه رد اجرا با تاخير از سوي دولت مواجه شده است. يكي از راهكارهاي مديريت شرايط فعلي، افزايش ظرفيت تامين گاز و سوخت مايع است؛ دولت با حداكثر ظرفيت فعلي در حال توليد گاز و گازوئيل و مازوت و عرضه حداكثري آن است؛ اما افزايش تامين را در واردات پيگيري مي‌كند. مذاكراتي براي واردات گاز از تركمنستان و روسيه در حال انجام است كه تا امروز به نتيجه نرسيده است. همچنين واردات گازوييل شروع شده است.

اما در بخش تقاضا، رونمايي از كمپين ملي براي كنترل مصرف با عنوان كمپين «دو درجه كمتر» انجام شده، به‌طوري كه اگر هر فرد در خانه يا محل كار خود، اقدام به كاهش دو درجه‌اي دماي محيط كند، بالغ بر 50 تا 60 ميليون مترمكعب از مصرف روزانه گاز كشور كه در بخش گرمايشي غيرمولد هدر مي‌رود، كاسته خواهد شد و با تخصيص اين گاز به نيروگاه‌ها، توليد برق هم پايدار شده و قطعي‌هاي برق هم متوقف مي‌شود.