راهكارهاي بازوي پژوهشي مجلس براي توسعه صنعت متانول
مركز پژوهش‌هاي مجلس در گزارشي به بررسي پتانسيل‌هاي صنعت متانول در ايران پرداخته و بر ضرورت تدوين سند راهبردي توسعه اين صنعت و زنجيره ارزش پايين دست آن، متناسب با وضعيت تأمين خوراك گاز طبيعي تاكيد كرده است.
مركز پژوهش‌هاي مجلس در گزارشي به بررسي پتانسيل‌هاي صنعت متانول در ايران پرداخته و بر ضرورت تدوين سند راهبردي توسعه اين صنعت و زنجيره ارزش پايين دست آن، متناسب با وضعيت تأمين خوراك گاز طبيعي تاكيد كرده است. متانول به عنوان محصولي بر پايه خوراك گاز طبيعي سهم قابل توجهي از توليد و صادرات محصولات صنعت پتروشيمي را به خود اختصاص داده است. در حال حاضر ظرفيت توليد متانول در كشور حدود 7 / ۱۵ ميليون تن در سال است كه با بهره‌برداري از طرح‌هاي در حال اجراء ظرفيت توليد اين محصول به حدود ۳۶ ميليون تن در سال ۱۴۱۲ افزايش خواهد يافت. با توجه به برنامه‌هاي افزايش توليد اين محصول در كشور و آثار آن پايش وضعيت بازار و ساختار اين صنعت اهميت پيدا مي‌كند. بنابراين هدف گزارش حاضر رصد وضعيت اين صنعت در كشور و جهان با استفاده از مطالعات تطبيقي است مطابق نتايج اين گزارش در سال ۲۰۲۲ ظرفيت اسمي توليد متانول در دنيا معادل ۱۴۰، تقاضا معادل ۹۲ و تجارت حدود ۳۳ ميليون تن بوده است.
ظرفيت اسمي و توليد متانول در ايران
در ايران يازده واحد توليد‌كننده متانول وجود دارد كه در سال ۱۴۰۲ مجموع ظرفيت اسمي آنها 7/۱۵ ميليون تن بوده است. پتروشيمي زاگرس با دارا بودن دو واحد 65/1 ميليون تني بزرگ‌ترين واحد متانولي كشور است و پس از آن متانول كاوه با ظرفيت 3/2 ميليون تن قرار دارد. در سال ۱۴۰۲ با نرخ متوسط عملياتي ۶۴ نزديك به 2/10 ميليون تن متانول توسط پتروشيمي‌هاي متانولي كشور توليد شد. به‌طور كلي نرخ عملياتي واحدهاي متانولي به عوامل مختلفي نظير دسترسي به خوراك و نرخ تأمين خوراك نرخ حامل‌هاي انرژي، مشكلات فني و عملياتي چالش هاي ژئوپوليتيك و محدوديت‌هاي زيست محيطي بستگي دارد. در سال‌هاي اخير افزايش قيمت گاز طبيعي، افزايش نيافتن قيمت جهاني متانول متناسب با افزايش قيمت گاز و ناترازي انرژي بيشترين تأثير را بر واحدهاي متانولي داشته و باعث كاهش نرخ عملياتي اين صنعت شده است. حدود 5/91 درصد از متانول ايران در استان بوشهر توليد مي‌شود. ۶۳ درصد در عسلويه، ۱۵ درصد در بندر دير (متانول كاوه) و ۴ درصد در جزيره خارج پتروشيمي خارج توليد مي‌شود. نزديكي به ميدان گازي پارس جنوبي مهم‌ترين عامل اين تمركز است.
ظرفيت اسمي توليد متانول در ايران حدود 7/15 ميليون تن است كه با توجه به نرخ عملياتي حدود ۶۴ درصد در اين سال، حدود 2/10 ميليون تن در سال ۱۴۰۲، متانول در كشور توليد شده است. همانطور كه اشاره شد در حال حاضر بخش قابل توجهي از متانول كشور صادر مي‌شود. نمودار زير روند مقداري و ارزشي صادرات مشغول ايران را طي سال‌هاي ۱۳۹۴ الي ۱۴۰۲ نشان مي‌دهد. همانطور كه از اطلاعات شكل مشخص است روند كلي صادرات متانول ايران صعودي بوده است. به‌طور متوسط در طي سال‌هاي ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۲ سالانه 2/6 ميليون تن متانول به ارزش متوسط سالانه 5/1 ميليارد دلار صادر شده است.
در سال ۱۴۰۲ از حدود 2/10 ميليون تن متانول توليد شده در كشور حدود ۷۰۰ هزار تن آن در داخل كشور مصرف شده و باقي صرف صادرات عمدتا به مقصد چين مي.شود پتروشيمي بندر امام حدود ۱۷۶ هزارتن و پتروشيمي شيمي بافت ۳۳ هزار تن متانول جهت توليد MTBE و پتروشيمي فناوران ۸۱ هزار تن براي توليد اسيد استيك مصرف مي‌كنند پتروشيمي‌هاي نخل آسماري و اهتمام جم نيز در مجموع به ۶۴ هزار تن متانول جهت توليد فرمالين و اوره فرمالدهيد نياز دارند. حدود ۳۶۰ هزار تن متانول هم در بورس انرژي عرضه و مبادله شده است. در شكل ۲۰ سهم مصارف داخلي به تفكيك مصرف و تجارت خارجي متانول كشور ارايه شده است.
پيشنهاد به سياست‌گذار
براي صنعت متانول ايران
بر اساس نتايج اين گزارش در سال ۲۰۲۲ مجموع ظرفيت اسمي واحدهاي توليد‌كننده متانول در دنيا ۱۴۰ ميليون تن بوده است. در همين سال ۹۲ ميليون تن متانول در دنيا توليد شده كه نشان‌دهنده نرخ عملياتي ۶۵ واحدهاي متقولي است. پايين بودن نرخ عملياتي توليد منقول در دنيا به دليل پايين بودن نرخ عملياتي توليد متغول در چين بوده كه ۲۵۱ ظرفيت اسمي را در اختيار دارد تجارت متانول در سال ۲۰۲۲، حدود ۳۲ ميليون تن بوده است خاورميانه با توجه به حجم بالاي توليد و عدم وجود ظرفيت پايين دستي مصرف متانول با ۱۴۳ ميليون تن صادرات بزرگ‌ترين منطقه صادر‌كننده متانول است. در سمت واردات چين بزرگ‌ترين وارد‌كننده متانول با ميزان واردات ۱۲۳ ميليون تن است. اين حجم از واردات در كنار مقدار بالاي تقاضا باعث تسلط چين بر بازار جهاني متانول شده است. بر اساس پيش بيني‌هاي صورت گرفته تقاضاي مشاقول تا سال ۲۰۳۰ به ۱۱۰ ميليون تن خواهد رسيد.
بازار صنايع شيميايي بسيار به وضعيت صنايع جهاني به خصوص وضعيت اقتصاد چين وابسته بوده كه در بخش واحدهاي MTO و MTP نيز وضعيت به همين شكل است. چين بيشترين طرفيت و طرح اين واحدها در جهان را دارد و با توجه به حجم سرمايه‌گذاري و بازارسازي مورد نياز، به نظر نمي‌رسد كشورهايي كه تاكنون در بازار مشاقول حضور نداشته‌اند به اين طرح‌ها علاقه‌مند شوند اما استفاده از مشاقول به عنوان سوخت (يا مكمل سوخت موردي است كه با توجه به سخت گيرانه‌تر شدن مقررات محيط زيستي قابل تأمل براي تمام كشورهاي جهان است و انتظار مي‌رود بيشترين رشد بين مصارف پايين دست متالول را به خود اختصاص دهد.
در ايران يازده واحد توليد‌كننده مشغول وجود دارد كه در سال ۱۴۰۲ مجموع ظرفيت اسمي آنها ۱۵۷ ميليون تن بوده است. پتروشيمي زاگرس با دارا بودن دو واحد ۱۱۴۵ ميليون تني بزرگ‌ترين واحد متانولي كشور بوده و پس از آن متانول كاوه با ظرفيت 3/2 ميليون تن قرار دارد.
در سال ۱۴۰۲ نزديك به 2/10 ميليون تن متانول توسط پتروشيمي‌هاي متانولي كشور توليد شد با بهربرداري از طرح‌هاي جديد ظرقيت توليد متانول كشور تا پايان سال ۱۴۱۲ به حدود ۳۶ ميليون تن افزايش خواهد يافت. البته تحقق اين رقم مشروط به تامين پايدار خوراك بوده و نيازمند توجه و برنامه‌ريزي براي مصرف گاز طبيعي است.
در سال ۱۴۰۰ بيش از ۲۳ ميليارد متر مكعب گاز طبيعي شامل ۹۰ ميليارد متر مكعب خوراك و ۱۴ ميليارد متر مكعب سوخت در صنعت پتروشيمي مصرف شده است . مصرفي ۴۹ درصد معادل ۶۳ ميليارد متر مكعب و از كل عملكرد سوخت مصرفي ۱۱ درصد معادل ۱۶ ميليارد متر مكعب در صنعت متانول مصرف شده است. گفتني است مقدار سوخت مصرفي بدون لحاظ سوخت مصرفي براي تأمين سرويس‌هاي جانبي توسط مجتمع‌هاي تأمين‌كننده يوتيليتي در اين صنعت است.
مطابق نتايج اين گزارش تقريباً ۵۵ درصد ظرفيت توليد متانول در جهان از منابع گاز طبيعي ۳۵ درصد از زغال سنگ (عمدتاً در چين) و ۱۰ درصد از ساير منابع توليد شده است. بررسي سبد تقاضاي متانول در جهان نشان مي‌دهد كه به‌طور متوسط تقريبا ۵۱ درصد متانول به محصولات شيميايي از جمله ۲۶ درصد فرمالدهيد و ۹ درصد اسيد استيك) ۳۱ درصد به محصولات سوختي و ۱۸ درصد تبديل به الفين مي‌شود. در ايران از 2/10 ميليون تن متانول توليدي پتروشيمي بندر امام حدود ۱۷۶ هزارتن و پتروشيمي شيمي يافت ۳۳ هزار تن منائول جهت توليد MTBE و پتروشيمي فناوران ۸۱ هزارتن براي توليد اسيد استيك مصرف مي‌كنند پتروشيمي‌هاي نخل آسماري و اهتمام جم نيز در مجموع به ۶۴ هزار تن متانول جهت توليد فرمالين و اوره فرمالدهيد نياز دارند.
حدود ۳۶۰ هزار تن متانول هم در بورس انرژي عرضه و مبادله شده و ۹۳ درصد متانول توليدي عمدتا به (چين) صادر شده است. از سويي نتايج بررسي طرح‌هاي آتي ارايه شده توسط شركت ملي صنايع پتروشيمي حاكي از آن است كه تا پايان سال ۱۴۱۲ از كل متانول توليدي برآورد شده به ميزان 4/23 ميليون تن حدود ۶۹ درصد (معادل 1/16 ميليون تن تبديل به الفين (MTO) و كمتر از يك ميليون تن به ساير محصولات شيميايي و سوختي تبديل و حدود ۶۰۰ هزار تن در ساير صنايع مصرف و مابقي صادر خواهد شد. در مجموع بررسي كشش بازار توسعه زنجيره متانول در ايران با توجه به مصرف داخلي و امكان صادرات و اينكه در زنجيره‌هاي مختلف چه سقفي از توسعه زنجيره قابل تصور بوده و ضرورت تدوين سند راهبردي توسعه صنعت متانول و زنجيره ارزش پايين دست آن را متناسب با وضعيت تأمين خوراك گاز طبيعي توسعه ظرفيت صنايع پايين دست و نياز سنجي داخل و كشش بازار و پايش و رصد وضعيت بازار جهاني اين محصول و زنجيره ارزش آن نمايان مي‌سازد.