ورود اقتدارگرايانه به معضلات اجتماعي؛ از خاك سفيد تا رود دره فرحزاد

۱۹ آبان ماه بود كه فاز اول رود دره فرحزاد افتتاح شد. شهردار تهران در مراسم بهره‌برداري از اين پروژه به خاطرات نخستين‌بار كه به اين مكان پا گذاشته بود، اشاره كرد و گفته بود: «روزي كه با همراهي مسوولان دستگاه قضا و نيروي انتظامي پا به روددره فرحزاد گذاشتيم كار به تيراندازي كشيد، به همين جهت بسياري گمان مي‌كردند حل مشكل روددره فرحزاد به اين سادگي‌ها شدني نيست، اما حل اين چالش با همراهي دستگاه‌هاي مختلف به سرانجام رسيد.» به گفته مدديارهاي طلوع بي‌نشان‌ها جاي پاتوق‌ها با هربار ورود پليس‌ تغيير مي‌كند و همان آدم‌ها به پاتوق ديگري در همان منطقه منتقل مي‌شوند. همان سياستي كه در همه دوره‌ها مديريت شهري در برابر آسيب‌هاي اجتماعي در پيش گرفته و آن را پنهان كرده است.

تبليغات ميلياردي تمام شد

امير منصوري، استاد دانشگاه تهران معتقد است كه در همه دوره‌ها با سياستي اقتدارگرايانه به حل مشكلات فضاهاي پرآسيب شهري پرداخته شده است . او در اين رابطه به خبرآنلاين مي‌گويد: در رويكرد متعارف، ابتدا اهداف كلي توسعه شهري مشخص مي‌شوند و سپس اقدامات كالبدي در نقاط خاص براي تحقق اين اهداف انجام مي‌گيرد. به عنوان مثال، در مناطقي كه با تراكم جمعيت و كمبود خدمات مواجه هستند، طرح توسعه شهري ممكن است محدوديت‌هايي براي فروش تراكم اعمال كند و بودجه‌اي براي خريد اراضي جهت احداث مدارس يا پارك‌ها اختصاص بدهد. در اين رويكرد، از يك نگاه كلان به جزييات مي‌رسيم و اقدامات كالبدي بر اساس سياست‌هاي كلان ‌شهري انجام مي‌شوند. منصوري به رويكرد ديگري اشاره مي‌كند كه در آن، اقدامات كالبدي در واكنش به بحران‌هاي مشخص در نقاط خاص شهر انجام مي‌شود و حركت در آن كاملا وارونه است و در اين رويكرد، بر خلاف روش اول، هدف كلان توسعه‌اي وجود ندارد و تمركز بر حل معضل خاص در يك نقطه معين است. به همين دليل، انتخاب مكان مداخله بر اساس تشخيص بحران انجام مي‌شود، نه بر اساس سياست‌هاي كلي توسعه شهري. او اظهار مي‌دارد: در اين روش، اقدام كالبدي معمولا به‌طور مستقيم و يك‌سويه به بحران موجود در همان نقطه معطوف مي‌شود. در حالي كه در رويكرد كلان‌نگر، تأثيرات و تبعات اقدامات كالبدي در سطح منطقه‌اي مورد توجه قرار مي‌گيرد و سياست‌هاي كلي تعيين‌كننده مكان و نوع مداخله هستند.

اقدامات اقتدارگرايانه با معضلات اجتماعي

منصوري تأكيد كرد كه هر دو رويكرد داراي مزايا و معايبي هستند. در رويكرد كلان، سياست‌هاي توسعه شهري به ما كمك مي‌كند تا مكان و نوع مداخله به‌طور بهينه انتخاب شود و تأثيرات مثبت آن در سطح وسيع‌تري ديده شود. در مقابل، رويكرد واكنشي به ما امكان مي‌دهد تا در شرايط بحراني، مداخلات سريع و هدفمندي را براي رفع معضلات اجتماعي در نقاط خاص انجام بدهيم. او بر ضرورت تلفيق اين دو رويكرد براي دستيابي به توسعه‌اي پايدار و متوازن در شهرهاي بحران‌زده تأكيد مي‌كند.

منصوري به بررسي اقدامات واكنشي در مديريت بحران‌هاي اجتماعي شهري اشاره و تاكيد مي‌كند: در رويكرد واكنشي، معمولاً به‌جاي شناسايي علل ريشه‌اي بحران‌ها، تمركز بر رفع ظاهري مشكلات در نقاط خاص است. به عنوان مثال، در مناطقي كه با مشكلاتي نظير تجمع فاضلاب مواجه هستند، اقدام اوليه، تخليه فاضلاب است، بدون توجه به عوامل زمينه‌اي مانند شيب زمين، مديريت نامناسب فاضلاب يا زيرساخت‌هاي ناكارآمد. اين نوع مداخله، انتخاب‌هاي محدودي را به مديريت شهري تحميل مي‌كند و به‌طور مستقيم به معضل خاص همان نقطه معطوف مي‌شود.يكي از نمونه‌هاي تاريخي از اقدامات اقتدارگرايانه، محله خاك سفيد در دوره شهرداري قاليباف است.اين محله با معضلات حاشيه‌نشيني، بزهكاري و خريد و فروش مواد مخدر مواجه بود. شهرداري تهران در اقدامي اقتدارگرايانه، با همكاري پليس، محله را محاصره كرد، ساكنان را از محل خارج و خانه‌هاي آنجا را تخريب كرد. گرچه ظاهر محله پاكسازي شد، اما مشكل ريشه‌اي حل نشد. ساكنان به نقاط ديگري از شهر مانند رودهن و بومهن منتقل شدند و فعاليت‌هاي بزهكارانه در مقياسي كوچك‌تر از سر گرفته شد.

تجربه مشابه در محله هرندي

منصوري ادامه مي‌دهد: محله هرندي در دوره شهرداري حناچي هم همين تجربه را تكرار كرد. اين محله به دليل موقعيت جغرافيايي و وضعيت اجتماعي- اقتصادي، به پاتوقي براي خريد، فروش و مصرف مواد مخدر تبديل شده بود. در اين محله نيز شهرداري با رويكردي اقتدارگرايانه وارد عمل شد. در حالي كه ساكنان اين منطقه عمدتا از طبقات ضعيف اقتصادي بودند، اقدامات كالبدي صرف مانند پاكسازي فيزيكي محله، بدون توجه به ريشه‌هاي بحران، تأثير مثبتي نداشت. منصوري يادآوري مي‌كند: در محله هرندي پارك شيكي ساخته شد كه خريد و فروش مواد ابتدا داخل همان پارك انجام مي‌شد و مديريت شهري براي اينكه اين اتفاق نيفتد نرده‌گذاري كردند و حصار محكمي دورش كشيدند كه داخل پارك نروند، اما جمعيت آنها در بيرون پارك بسيار زياد بود و شهردار تنها چند متر آنها را جابه‌جا كرد.

پاك كردن صورت مساله به جاي حل آن

اين استاد دانشگاه به تجربه سوم در ورود اقتدارگرايانه به حل معضلات اجتماعي اشاره مي‌كند و مي‌گويد: در نمونه سوم كه اخيرا اتفاق افتاد و در دوره شهردار كنوني بود در دره فرحزاد بود كه با ويترين طبيعت‌گرايي ارتقاي كيفيت طبيعي همه را تار و مار مي‌كند . منصوري تأكيد مي‌كند كه مداخلات واكنشي و اقتدارگرايانه، به‌جاي حل مسائل اجتماعي، تنها به پاك كردن صورت‌مساله منجر مي‌شوند. به اعتقاد او، اقدامات مقطعي بدون در نظر گرفتن سياست‌هاي توسعه‌اي كلان و حل ريشه‌اي مشكلات، تنها باعث انتقال بحران از نقطه‌اي به نقطه ديگر مي‌شود. راه‌حل پايدار، برنامه‌ريزي كل‌نگرانه و توجه به عوامل زيربنايي بحران‌هاي اجتماعي است. منصوري در ادامه گفت‌وگوي خود به مشكلات ساختاري در مديريت شهري تهران اشاره مي‌كند و مي‌گويد: معضلات اجتماعي در شهرهاي بزرگ مانند تهران، نتيجه سياست‌هاي نابسامان اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي است. نمي‌توان انتظار داشت كه بدون ايجاد شغل، فراهم كردن حداقل امكانات زندگي انساني و بهبود شرايط معيشتي، افراد آسيب‌ديده به شرايط عادي بازگردند.