تمام ايران اسير پديده فرونشست زمين

گلي ماندگار|

پديده فرونشست، از موضوعي محرمانه در دهه 90 به مساله‌اي تبديل شده است كه مسوولان و كارشناسان مختلف در مورد آن هشدار مي‌دهند. بر اساس آمارهاي رسمي 30 استان كشور تحت تاثير اين پديده قرار دارند؛ به گونه‌اي كه كارشناسان مي‌گويند ايران، از نظر تعدد پهنه‌هاي فرونشست در استان‌هاي مختلف و وسعت درگيري سكونتگاه‌ها، رتبه اول جهاني را دارد و از نظر عدد فرونشست، جزو سه كشور اول دنياست. در اين ميان استان كرمان از نظر عدد و شهر اصفهان از نظر ريسك درگيري شهري با فرونشست، در رتبه نخست كشور هستند. دشت‌ها، مناطق مسكوني، آثار تاريخي و زيرساخت‌هاي كشور، در خطر پديده فرونشست هستند و در نبود چاره‌انديشي براي آن، احتمال خطرات مالي و جاني وجود دارد. اكنون از بين 31 استان كشور، تنها يكي از آنها (گيلان)، از خطر فرونشست مصون مانده است. آن هم به گونه‌اي كه از اعداد سالانه 20 تا 40 سانتي‌متري سخن گفته مي‌شود؛ در حالي كه كارشناسان در دنيا، سالي حدود چهار ميلي‌متر نشست را به معناي بروز بحران مي‌دانند.

اخيراً علي بيت‌الهي، عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، به تسنيم گفته است استان كرمان از نظر عدد فرونشست در صدر قرار دارد. شهر اصفهان نيز به دليل قرارگيري كامل محدوده آن در پهنه اين پديده، از بالاترين ريسك شهري فرونشست زمين برخوردار است. هرچند استان‌هاي مختلفي، از شمال تا جنوب و از غرب تا شرق كشور، درگير اين خطر‌ هستند، اما برخي از آنها شرايط بحراني‌‌تري دارند.

خطر اما به همين استان‌ها محدود نمي‌شود. آن‌گونه كه بيت‌اللهي در همان گفت‌وگو اعلام كرده است، ايران، از نظر تعدد پهنه‌هاي فرونشست در استان‌هاي مختلف و وسعت درگيري سكونتگاه‌ها، رتبه اول جهاني را دارد و از نظر عدد فرونشست، جزو سه كشور اول دنياست.

ايسنا نيز چندي پيش به نقل از عليرضا شهيدي، رييس سابق سازمان زمين‌شناسي و اكتشافات معدني، با اشاره به وضعيت آبخوان‌هاي كشور و مصرف بي‌رويه منابع آب زيرزميني تاكيد كرد، بروز فرونشست در يك ناحيه به اين معناست كه زمين ديگر احيا نمي‌شود و زندگي حياتي و نباتي در آن منطقه از بين مي‌رود؛ اين موضوع مي‌تواند به معناي شكل‌گيري يك كانون توليد گرد وغبار باشد.

مسوولان مقصر، هشدار مي‌دهند!

اما فرونشست چگونه به خطري براي كشور تبديل شد؟ مسوولان، با سياستگذاري‌ها و برنامه‌ريزي‌ها اشتباه در دهه‌هاي گذشته، زمينه‌ساز گسترش نامتناسب مصارف آب كشاورزي و صنعتي از يك سو و مهاجرت‌هاي گسترده به شهرها شدند؛ اين موارد استفاده حوزه‌هاي كشاورزي، صنعتي و شرب را از منابع آبي به صورت غيراصولي گسترش دادند و به بهره‌گيري بي‌رويه از سفره‌هاي زيرزميني منجر شدند.

حالا اما گويي تنها وظيفه آنها هشدار دادن است. در اين ميان، محمدرضا عارف، معاون اول رييس‌جمهور، نيز اخيرا با اشاره به فرونشست و خشكي تالاب‌ها در كشور، آب پاكي را روي دست مردم ريخته و گفته است: راهي جز اندوه و گريه براي وضعيت منابع طبيعي كشور باقي نمانده است. در مقابل، كارشناسان و استادان دانشگاه‌ها سال‌هاست كه در مورد اين گونه مخاطرات و لزوم چاره‌انديشي براي آنها زنهار مي‌دهند اما گوش شنوايي ندارند.

هشدار فرونشست براي 9 منطقه تهران

در اين ميان، تهران از جمله استان‌هايي است كه به دليل مهاجرت بي‌رويه و برخي ويژگي‌ها از جمله قرار گرفتن تعدادي قنات در زير زمين، درگير تهديد فرونشست است. مهدي زارع، استاد پژوهشگاه بين‌المللي زلزله‌شناسي، اخيرا گفته ظرفيت اكولوژيك زيستي در محدوده تهران حدود 4 تا 5 ميليون نفر است اما اكنون بيش از سه برابر اين ارقام در محدوده پايتخت زندگي مي‌كنند. اين موضوع مخاطراتي براي تهران ايجاد كرده كه يكي از آنها فرونشست زمين است.

به گفته او، بيشترين فرونشست (در حدود ۲۲ سانتي‌متر در سال) در جنوب غرب شهر تهران رخ مي‌دهد و مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ و ۲۱ تحت اثر درجات مختلفي از فرونشست هستند؛ اين در حالي است كه حدود 3 ميليون نفر جمعيت تهران در سال ۱۴۰۳ در اين محدوده زندگي مي‌كنند.

او همچنين به اين نكته اشاره كرده است كه مناطق ۱۷، ۱۸، ۹، ۱۰، ۲۰ و ۲۱ تهران آسيب‌پذيرترين مناطق شهري در اين زمينه هستند و فرونشست، برخي از زيرساخت‌هاي اصلي آنها را در معرض خطر قرار داده است.

فرونشست خطري جدي  براي مناطق مختلف كشور

فرونشست امروزه به خطري جدي براي مناطق مختلف كشور تبديل شده اشت. كارشناسان مي‌گويند، توسعه بر مبناي آمايش سرزميني، اصلاح الگوي كشت، استفاده درست از منابع آبي و دوري از مرکزگرايي و ايجاد شرايط زندگي در شهرهاي كوچك مي‌تواند براي جلوگيري از گسترش آن كمك‌كننده باشد.

تداخل زلزله و فرونشست

و عواقب آن در كلانشهر تهران

محمد درويش، فعال محيط زيست معتقد است: «زلزله تهران تاريخ خاورميانه را تغيير مي‌دهد.» اين حرف تنها يك هشدار نيست بلكه پيش بيني اتفاقي تلخ است كه مي‌تواند بيشتر از آن چيزي كه انتظارش را داريم برايمان دهشتناك باشد.

هشدارها در مورد وقوع يك زلزله شديد در تهران (با بزرگي حدود 6,5 تا 7 ريشتر)، سال‌هاست كه مطرح مي‌شود و در همه اين مدت نيز گفته شده است كه پايتخت آمادگي چنين رخدادي را ندارد. اما حالا مساله فرونشست هم به عواقب زلزله اضافه شده است.

زلزله خيزي تهران ۲ برابر كل كشور

علي نصيري، رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران، چندي پيش در مصاحبه‌اي ميانگين زلزله‌خيزي اين كلان‌شهر را دو برابر كل كشور دانست و از عدم سرمايه‌گذاري مردم و مسوولان براي مقابله با خطرات بحران‌هايي چون سيل و زلزله، ابراز نگراني كرد.

به گفته نصيري، «زلزله» واقعيتي است كه پايتخت دير يا زود با آن مواجه مي‌شود و هر لحظه ممكن است اتفاق بيفتد؛ اما اين تصور كه با وقوع زلزله شديد در تهران، همه زير آوارها مي‌مانند و جان خود را از دست مي‌دهند، تفكر اشتباهي است. در عين حال، وقوع چنين رخدادي مي‌تواند فاجعه‌آفرين باشد. مساله اينجاست كه فرونشست زمين در كنار زلزله مي‌تواند ابعاد اين فاجعه را بيش از پيش افزايش دهد.

هياهويي براي هيچ!

فريد نراقي، كارشناس زمين‌شناسي در اين باره به تعادل مي‌گويد: با توجه به اينكه سال‌هاست مساله فرونشست زمين از سوي مسوولان ناديده گرفته شده و حالا كه اين فرونشست‌ها هر روز بيشتر شده و چالشي تازه را براي مردم درست كرده‌اند هياهويي از سوي مسوولان در اين زمينه به راه افتاده كه البته نتيجه‌اي جز هيچ ندارد.

او مي‌افزايد: متاسفانه ايران با توجه به آمارهاي فرونشست زمين در حال حاضر در صدر كشورهايي كه با اين چالش مواجه‌اند قرار دارد. اين روند از سال‌ها پيش آغاز شده اما از سال ۸۸ به بعد روند آن به‌شدت سرعت گرفته است. اجازه‌اي كه دولت وقت براي حفر چاه‌ها متعدد به كشاورزان داد در واقع آغاز روندي بود كه امروز جان افراد را به خطر مي‌اندازد.

نراقي اظهار مي‌دارد: مساله فرونشست حالا به كلان‌شهر تهران هم رسيده است. شهري با اين ميزان تراكم جمعيت و اين حجم از وسايل نقليه مي‌تواند آبستن فاجعه‌اي جبران‌ناپذير در زمينه فرونشست زمين باشد. فاجعه‌اي كه ممكن است جان صدها انسان را به خطر بياندازد.

ميانگين فرونشست در تهران بيش از ۱۷ سانتي‌متر است

نراقي مي‌گويد: اگر بخواهيم واقع بين باشيم بايد بگوييم كه تهران به تنهايي مي‌تواند در صدر فرونشست زمين در كل دنيا قرار بگيرد. در تهران سالانه بيش از ۱۷ سانتي‌متر فرونشست اتفاق مي‌افتد در حالي كه استاندارد جهاني فرونشست ۲ تا ۳ سانتي‌متري را هم بحران تلقي مي‌كند.

اين كارشناس زمين‌شناسي در پاسخ به اين سوال كه همراهي فرونشست با زلزله خيزي تهران چه عواقبي مي‌تواند داشته باشد، اظهار مي‌دارد: بايد در نظر داشته باشيم كه در ساختگاه تهران، قنات‌ها و حفره‌هاي متعددي مدفون شده‌اند. برآورد مي‌شود كه طول رشته قنات‌هاي شناسايي شده شهر به ۶۰۰ كيلومتر مي‌رسد. احتمال وجود حدود ۵۰۰ كيلومتر قنات ناشناخته نيز در زير شهر وجود دارد. زماني كه جمعيت تهران در حوالي ري متمركز بود، از شمال به سمت جنوب شهر، رشته قنات‌هاي متعددي براي انتقال آب حفر شده بوند كه اكنون به حال خود رها شده‌اند. بدون شك، فروريزش‌هاي ناشي از ارتعاش زمين، خطر تخريب زلزله را افزايش مي‌دهد. علاوه بر اين، خود فرونشست زمين نيز موجب سستي و ناپايداري ساختمان‌ها مي‌شود. در صورت وقوع يك زلزله شديد در تهران، ساختمان‌هايي كه بر اثر اين پديده ناپايدار شده‌اند، بدون شك خسارت‌هاي بيشتري را متحمل مي‌شوند.

بحران آب و چالش فرونشست

مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي نيز اخيرا نسبت به آثار مخرب كاهش آب‌هاي زيرزميني از جمله فرونشست در پايتخت و بيشتر دشت‌هاي كشور هشدار داد و اعلام كرد: در محدوده جنوب غرب شهر تهران فرونشست ۱۷ سانتي‌متر در سال ثبت و گزارش شده است. مركز پژوهش‌هاي مجلس شوراي اسلامي در گزارشي با موضوع «فرونشست، كاهش منابع آبهاي زيرزميني و چالش برداشت بي‌رويه از اين منابع» به چالش بزرگ كشور در اين باره اشاره كرده است و مي‌افزايد: يكي از آثار مخرب فرونشست در زيرساخت‌هاي عمراني و بافت‌هاي شهري و كلان‌شهري روي مي‌دهد.

در شرايطي كه ذخاير آب در سدهاي تأمين‌كننده آب پايتخت نيز در حال كاهش بوده و روند تجديد آنها در شـرايط بحراني و كم آبي حاضر بسيار كند و ناچيز است، اين فشار مضاعف در نهايت بر آبخوان‌هاي پايتخت تحميل شده و روند گسـترش فرونشست را در اين كلان‌شهر جدي‌تر خواهد كرد. از آنجايي كه كاهش سطح آب‌هاي زيرزميني به فرونشست منجر مي‌شود و زماني كه اين اتفاق رخ دهد، در بسياري از موارد امكان بازگشت به حالت سابق در كوتاه‌مدت وجود ندارد؛ استخراج معادن، ذوب شدن تدريجي يخچال‌هاي دايمي و زلزله هم از ديگر عوامل ايجاد فرونشست محسوب مي‌شوند.