هوش مصنوعي؛ شكاف نيروي انساني توانمند و زيرساخت ضعيف

ايران در مسير توسعه هوش مصنوعي و اقتصاد ديجيتال با چالش‌هايي مواجه است كه شامل سهم پايين اقتصاد ديجيتال، نبود زيرساخت‌هاي كافي و تمركز بر خريد تجهيزات پرهزينه بدون توجه به كاربردهاي عملي است. در همايش هوش مصنوعي و هوشمندسازي صنعتي، مقامات بر ضرورت تغيير در سياست‌هاي فناورانه، تقويت زيرساخت‌ها و افزايش هم‌افزايي ميان بخش‌هاي مختلف تأكيد كردند. همچنين، با وجود جايگاه هفتم ايران در منابع انساني حوزه هوش مصنوعي، سرمايه‌گذاري‌هاي كلان ساير كشورها در اين حوزه، نشان‌دهنده اهميت تدوين استراتژي‌هاي جديد براي رقابت در اين عرصه است.

احسان چيت‌ساز معاون سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي فاوا و اقتصاد ديجيتال وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات در همايش هوش مصنوعي و هوشمندسازي صنعتي كه روز گذشته از سوي صندوق پژوهش و فناوري ديجيتال و با همكاري صندوق نوآوري و شكوفايي و معاونت علمي رياست‌جمهوري برگزار شد، گفت: بر اساس آمارهاي منتشر شده ايران در شاخص IDI (شاخص توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات) در ميان ۱۶۹ كشور در جايگاه ۸۴، در شاخص ركن اتصال جهاني در جايگاه ۷۴ و در شاخص ركن اتصال معنادار در جايگاه ۱۰۱ ايستاده است. وي افزود: اين در حالي است كه كشور عربستان سعودي در شاخص IDI در رتبه ۱۴، در شاخص ركن اتصال جهاني ۱۶ و در شاخص ركن اتصال معنادار رتبه ۸ و كشور تركيه در شاخص IDI رتبه ۶۲، در شاخص ركن اتصال جهاني رتبه ۷۵ و در شاخص ركن اتصال معنادار رتبه ۳۳ را كسب كرده‌اند. چيت‌ساز، به سهم اقتصاد ديجيتال كشورها اشاره كرد و يادآور شد: جدول سهم اقتصاد ديجيتال كشورها نشان مي‌دهد كه سهم اقتصاد ديجيتال كشور چين ۴۱.۵ درصد، سهم اقتصاد ديجيتال عربستان ۱۴.۱ درصد، سهم اقتصاد ديجيتال تركيه ۱۱ درصد و سهم اقتصاد ديجيتال امارات ۹.۷ درصد اقتصاد كشور است. معاون سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي فاوا و اقتصاد ديجيتال وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات، سهم اقتصاد ديجيتال ايران را ۴.۲ درصد دانست و ادامه داد: در سال ۹۱ از مجموع هسته‌هاي اقتصاد ديجيتال، تنها همراه اول فعال بوده، ولي امروزه كليه شركت‌هاي حوزه فناوري اطلاعات در هسته اقتصاد ديجيتال كمتر از ۱۵ ميليارد دلار ارزش دارد و اين عدد نشان مي‌دهد كه چه تغييراتي در اقتصاد ما در حال رخ دادن است. چيت‌ساز اضافه كرد: رقم كمتر از ۱۵ ميليارد دلار نشان مي‌دهد كه هيچ سرريزي در اين هسته‌ها وجود نداشته تا ساير اجزا اقتصاد ديجيتال را سيراب و تامين مالي كنند و ارزش بزرگ‌ترين را رقم بزنند. وي تاكيد كرد: ما در شرايط حاضر نيازمند تغيير و تحول بزرگ‌ترين هستيم و نياز داريم تا در مشاركت عمومي و خصوصي لايه زيرساخت‌ها را تقويت كنيم. چيت‌ساز با اشاره به وضعيت چين در برابر ايالات متحده، گفت: در حوزه برتري در تحقيق و توسعه امريكا پيشينه قوي دانشگاهي استارتاپي و بازار سرمايه و چين در سرمايه‌گذاري دولتي عظيم و اجراي برنامه‌هاي ملي پنج ساله و برنامه نوآوري برتري دارد. وي با اشاره به نبرد عظيم در حوزه داده‌ها ميان اين دو كشور، گفت: در حال حاضر زير ساخت‌هاي ابري گسترده در هر دو كشور در حال گسترش است و تلاش براي كنترل و نظارت بر داده‌هاي جمعيتي در مقياس ملي ديده مي‌شود. معاون سياست‌گذاري و برنامه‌ريزي فاوا و اقتصاد ديجيتال وزارت ارتباطات و فناوري اطلاعات تاكيد كرد: در كشور چين ايجاد ابر شهرهاي متصل با شبكه‌هاي ۵.۶، ايجاد شهرهاي هوشمند، دوقلوي ديجيتال براي مديريت آني زير ساخت‌ها و كاهش هزينه‌هاي حمل و نقل و مصرف انرژي تا ۳۰ درصد در حال اجرا است. علاوه بر آن اتوماسيون فراگير در توليد در اين كشور توسعه يافته و توسعه ربات‌هاي در كنار نيروي انساني را در دستور كار خود قرار داده است. وي توسعه زيرساخت‌هاي ابري Tencent Cloud Aliyun و رشد سالانه ۱۵۰ در صنايع رباتيك تا ۲۰۳۵ را از ديگر برنامه‌هاي كشور چين نام برد. وي به برتري ايالات متحده امريكا در حوزه هوش مصنوعي نسبت به كشور چين اشاره كرد و يادآور شد: پيشتازي در تحقيقات تراز اول، توسعه مدل‌هاي مولتي مودال تصوير، متن (صوت) رهبري در همگرايي، تحقيقات پيشرفته در حوزه رباتيك فضايي و پزشكي هوشمند واكوسيستم استارتاپي و دانشگاهي از برتري‌هاي اين كشور است. به گفته وي توسعه مراكز نوآوري سيليكون ولي در شهرهاي امريكا، سرمايه‌گذاري ۱۰۰ ميليارد دلاري سالانه در AI R&D تا ۲۰۳۵، وضع مقررات جديد و شفافيت الگوريتمي و تصويب قوانين فدرال براي جلوگيري از تبعيض الگوريتمي را از ديگر برتري‌هاي اين كشور نسبت به كشور چين نام برد.

رتبه هفتم ايران در نيروي‌ انساني حوزه هوش مصنوعي

همچنين محمدصادق خياطيان رييس صندوق نوآوري و شكوفايي در اين نشست اظهار كرد: برگزاري اين رويداد علاوه بر اهميت تبادل تجربيات و انتقال دانش، زمينه ايجاد هم‌افزايي را فراهم مي‌كند. بخشي از موضوعاتي كه با آن مواجه هستيم، به اين برمي‌گردد كه ما هنوز ياد نگرفته‌ايم چگونه در كنار يكديگر قرار بگيريم، با هم صحبت كنيم و از فعاليت‌ها و اقدامات يكديگر مطلع باشيم. وي با تاكيد بر اينكه در بسياري از موارد، اين هم‌افزايي‌ها موجب رشد سريع‌تر اقتصاد مي‌شود، اظهار كرد: همه ما دغدغه‌هاي مشتركي داريم و به يك نقطه مشخص در اين حوزه رسيده‌ايم. اگر دست به دست هم دهيم و براي حل اين مساله فكري كنيم، قطعاً اتفاقات خوبي در حوزه هوش مصنوعي رخ خواهد داد. خياطيان به نقش دولت‌ها در حوزه هوش مصنوعي اشاره كرد و يادآور شد: طبق آمارهاي منتشر شده به‌طور متوسط ميزان سرمايه‌گذاري كشورهاي با درآمد بالا در حوزه هوش مصنوعي حدود ۹۵ ميليون تا ۲۰ ميليارد دلار است. كشور امريكا در سال ۲۰۲۱ حدود ۱۵ ميليارد دلار، كشور آلمان از سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۵ حدود ۳ ميليارد يورو و كشور نروژ از سال ۲۰۱۸ تا ۲۰۳۳ حدود ۹۵ ميليون دلار در اين حوزه سرمايه‌گذاري كرده‌اند. وي با بيان اينكه حجم سرمايه‌گذاري كشورها در حوزه هوش مصنوعي به اندازه اقتصاد كشورها و قدرت پول ملي آنها بستگي دارد، تاكيد كرد: اما هدف من از بيان اين موضوع اين بود كه نااميد نشويد. دولت‌ها سرمايه‌گذاري‌هاي كلاني در حوزه هوش مصنوعي انجام مي‌دهند، اما پنجره‌هاي فرصتي نيز براي كشورهاي در حال توسعه مانند ايران وجود دارد. شايد اين فرصت‌ها به اندازه سه ماه باشد، اما اين اعداد و ارقام نبايد ما را نااميد كند. رييس صندوق نوآوري و شكوفايي نمونه واضح آن را «ديپ‌سيك» دانست كه نشان داد بالاخره مي‌شود با سرمايه‌گذاري‌هاي كمتر نيز اتفاقات بزرگي را رقم زد و ادامه داد: ولي نقش دولت‌ها در سرمايه‌گذاري و تنظيم‌گري بسيار مهم است. وقتي در مورد دولت صحبت مي‌كنيم، نقش حاكميت در توسعه فناوري، به‌ويژه در حوزه تنظيم‌گري، بسيار حائز اهميت است. دولت هم نقش جبران‌كننده، هم نقش حمايت‌كننده و هم نقش محدودكننده در حوزه هوش مصنوعي ايفا مي‌كند. خياطيان، چهار محور اصلي در حمايت از هوش مصنوعي را شامل «زيرساخت»، «شبكه‌سازي»، «تجاري‌سازي» و «توانمندسازي سرمايه انساني» دانست و اضافه كرد: زيرساخت يكي از بخش‌هاي بسيار مهم است و نقش دولت‌ها در اين زمينه پررنگ است. اگرچه معتقديم كه بخش خصوصي و صنعت نيز اگر وارد اين حوزه شوند، توسعه زيرساخت با سرعت بيشتري اتفاق خواهد افتاد. وي ادامه داد: توانمندسازي سرمايه انساني يكي از اركان اصلي توسعه فناوري است و در حوزه هوش مصنوعي نيز مي‌توانيم از آن بهره‌برداري كنيم. در كشور ما، ظرفيت‌هاي زيادي وجود دارد كه مي‌تواند ما را در حوزه هوش مصنوعي به جلو ببرد كه يكي از آنها نيروي انساني است، چرا كه بر اساس آمارها از رنكينگ كشورها در حوزه منابع انساني هوش مصنوعي، ايران در جايگاه هفتم قرار گرفته است كه نشان‌دهنده ظرفيت بالاي ما در حوزه نيروي انساني هوش مصنوعي است.

تمركز بر خريد تجهيزات پرهزينه

رييس صندوق نوآوري و شكوفايي، تمركز اين صندوق را بر كاربردي‌سازي هوش مصنوعي دانست و افزود: اگر به رويكردهاي ايران، چه در بخش دولتي و چه در بخش شركت‌ها، نگاهي بيندازيم، متوجه مي‌شويم كه همچنان تأكيد اصلي بر تجهيزات و زير ساخت‌هاي پرهزينه و بزرگ است و هنوز هم مي‌گوييم بايد به سراغ خريد GPU يا واردات تجهيزات خاص برويم، بدون اينكه بدانيم اين تجهيزات چه كاربردي خواهند داشت. وي تاكيد كرد: پروژه‌هاي بزرگ زيرساختي و اپراتوري به عنوان رويكردي جدي مورد توجه قرار مي‌گيرند، در حالي كه انتظارات نامشخص و بلندپروازانه‌اي در كشور درباره توسعه هوش مصنوعي وجود دارد. اين انتظارات بايد مشخص‌تر و واقع‌بينانه‌تر شوند تا بتوانيم توسعه هوش مصنوعي را به درستي پيش ببريم. خياطيان با بيان اينكه توسعه هوش مصنوعي نمي‌تواند صرفاً به صورت دولتي رشد كند، اظهار كرد: پيش‌چشم ما، توسعه شركت‌هاي دانش‌بنيان است كه به درستي از سال ۱۳۸۹ با قانون حمايت از شركت‌هاي دانش‌بنيان، بخش خصوصي را به عنوان پيشران اصلي توسعه فناوري معرفي كرده است. به نظر من، توسعه هوش مصنوعي نيز تنها از طريق بخش خصوصي امكان‌پذير است. يكي از مشكلات جدي ما، عدم تمركز بر زيرساخت‌ها و كاربردهاي هوش مصنوعي در سطح كسب‌وكارهاست. ما همچنان به حوزه بنگاه‌ها و كاربردي‌سازي فناوري هوش مصنوعي توجه كافي نمي‌كنيم. رييس صندوق نوآوري و شكوفايي گفت: از سوي ديگر، رويكرد كشورهاي پيشرفته مبتني بر بهره‌وري و استفاده از ظرفيت‌هاي هوش مصنوعي در صنايع بزرگ است. كليدواژه‌هايي كه در اين زمينه مشاهده مي‌كنيد، نشان مي‌دهد كه رويكرد فعلي كشورها بيشتر به سمت كاربردي‌سازي است. وي خاطرنشان كرد: وقتي صحبت از AI در صنعت مي‌شود، تمركز اصلي بر كاربردي‌سازي است. ما بايد از نظر مالي و تخصصي برنامه‌ريزي كنيم و اين برنامه‌ها را اجرايي كنيم. مثال‌هاي زيادي وجود دارد كه نشان مي‌دهد چگونه يك صنعت بزرگ در كنار يك شركت ديجيتال باتجربه توانسته‌اند مسائل صنعتي را حل كنند؛ مثلاً همكاري زيمنس و IBM كه يك پلتفرم براي تحليل داده‌هاي صنعتي را توسعه دادند.

زمستان هوش مصنوعي در كشور احساس مي‌شود

در عين حال به اعتقاد معاون فناوري و تحول ديجيتال يكي از گروه‌هاي صنعتي در سال آينده 36 هزار مگاوات كمبود برق داريم و اين عدد به معناي آن است كه در سال آينده شهرك‌هاي صنعتي ۲ تا ۳ روز در هفته با قطع برق مواجه مي‌شوند و بيشترين هدر رفت آب در بخش‌هاي صنعتي و كشاورزي است و حل آن در توسعه فناوري‌هاي هوش مصنوعي است. ايرج كيان‌پور با بيان اينكه در دنيا صندوق‌ها در حوزه هوش مصنوعي وارد شده‌اند، گفت: حوزه هوش مصنوعي علاوه بر آنكه نياز به سرمايه‌گذاري زيادي دارد، ايجاد ارزش افزوده در آن نيز زمانبر است؛ از اين رو كسب و كارهايي كه در اين حوزه وارد مي‌شوند، بايد صبور باشند. وي با تاكيد بر اينكه در ايران رويكرد عجولانه به اين حوزه حاكم است، اظهار كرد: در ايران اين تصور وجود دارد كه در حوزه هوش مصنوعي چوب جادويي وجود دارد كه با زدن آن اتفاقات بزرگي بخورد، در حالي كه اينگونه نيست. در ۴۰ ستاد قبل كه در دنيا هوش مصنوعي مطرح شد، به دليل آنكه در آن زمان چون به توسعه مورد نظر نرسيدند، از لنز فناوري‌هاي AI اعلام شد كه زمستان هوش مصنوعي وجود دارد و هم‌اكنون زمستان هوش مصنوعي در كشور احساس مي‌شود. كيان‌پور ادامه داد: علت اينكه گفته مي‌شود زمستان هوش مصنوعي در ايران حاكم است، اين است كه توسعه AI متناسب با ميزان سرمايه‌گذاري و ذهنيت مديران در اين حوزه نيست. معاون فناوري و تحول ديجيتال يكي از گروه‌هاي صنعتي با تاكيد بر اينكه در صنعت هوش مصنوعي نياز به صبر هست، خاطرنشان كرد: اينكه از هوش مصنوعي چه ارزش افزوده‌اي را انتظار داريم، در كشور مشخص نيست. در حالي كه مسائل زياد زمين مانده در كشور داريم.