كلان‌شهرهاي ايران در معرض فرونشست؛ راهكار نجات چيست؟
فرونشست زمين يكي از آسيب‌هاي زيست‌محيطي بزرگ و جبران‌ناپذير است كه به‌ويژه در كلان‌شهرها با جمعيت بالا، تبعات سنگيني به‌همراه دارد. مسائل زيست‌محيطي در ايران همواره در حاشيه قرار گرفته است و كم‌توجهي به آن، فجايع گسترده‌اي را رقم زده است، يكي از جدي‌ترين اين بحران‌ها، برداشت بي‌رويه از منابع آب زيرزميني است كه اكنون 400 شهر كشور را در معرض فرونشست زمين قرار داده است، خطري كه كارشناسان محيط زيست سال‌ها نسبت به آن هشدار داده‌اند، اما هنوز هم تدابير اساسي براي مهار آن انديشيده نشده است. كاهش بارندگي، برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني و عدم مديريت صحيح منابع آبي از جمله عواملي هستند كه اين پديده را تشديد كرده‌اند.
فرونشست زمين يكي از آسيب‌هاي زيست‌محيطي بزرگ و جبران‌ناپذير است كه به‌ويژه در كلان‌شهرها با جمعيت بالا، تبعات سنگيني به‌همراه دارد. مسائل زيست‌محيطي در ايران همواره در حاشيه قرار گرفته است و كم‌توجهي به آن، فجايع گسترده‌اي را رقم زده است، يكي از جدي‌ترين اين بحران‌ها، برداشت بي‌رويه از منابع آب زيرزميني است كه اكنون 400 شهر كشور را در معرض فرونشست زمين قرار داده است، خطري كه كارشناسان محيط زيست سال‌ها نسبت به آن هشدار داده‌اند، اما هنوز هم تدابير اساسي براي مهار آن انديشيده نشده است. كاهش بارندگي، برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني و عدم مديريت صحيح منابع آبي از جمله عواملي هستند كه اين پديده را تشديد كرده‌اند. شايد تا چند سال پيش تصوري از اينكه زمين زير پايمان خالي شود نداشتيم، با اطمينان كامل پا بر روي خاكي مي‌گذاشتيم كه برايمان بسيار ارزشمند است، هيچگاه فكر نمي‌كرديم كه زمين دهن باز كند و هر آنچه كه بررويش سنگيني مي‌كند و سربار است را ببلعد، اين صحنه‌ها را در فيلم‌ها زياد ديده بوديم؛ وقوع آن را در دنياي واقعي متصور نبوديم، اما امروزه وقوع تمام آن صحنه‌ها را در دنياي امروزي به چشم مي‌بينيم، زمين فرو مي‌رود و هرآنچه هست را با خود به زير مي‌كشد، اين پديده فرونشست زمين است كه مانند هر چالش ديگري جزو دستاوردهاي انسان در قبال طبيعت است.
بحران فرونشست در ايران
بر اساس استاندارد جهاني اگر ميزان فرونشست زمين از ۴ ميليمتر در سال بيشتر باشد بايد شرايطي بحراني اعلام كنند در حالي كه سالانه در تهران ۳۶ سانتي‌متر، فارس ۵۴ سانتي‌متر، خراسان ۲۵ و اصفهان ۲۳ سانتي‌متر فرونشست زمين داريم، حتي به صورت نقطه‌اي در جنوب غرب تهران در دشت شهريار تا ۳۶ سانتي‌متر فرونشست زمين گزارش شده است. البته ميزان فرونشست به نسبت شرايط جغرافيايي منطقه اهميت پيدا مي‌كند در برخي مناطق حتي نيم سانت فرونشست هم مي‌تواند خطرناك باشد.
ميانگين بارش در ايران يك سوم ميانگين جهاني است
ايران كشوري خشك و نيمه خشك، سرزميني كم بارش و داراي بيابان‌هاي وسيع است، ميانگين بارش ايران حدود ۲۳۰ ميليمتر يعني تقريبا يك سوم ميانگين بارش جهاني است، اين در حالي است كه ميزان مصرف آب در كشور نسبت به متوسط جهاني بسيار بالاتر است، بر اساس آمارها متوسط سرانه مصرف آب در جهان ۱۵۰ ليتر به ازاي هر نفر در شبانه‌روز است اما اين عدد در ايران بيش از ۲۰۰ ليتر است.
مصرف نادرست آب طي 5 دهه
همچنين ميزان آب قابل استحصال در كشور حدود ۱۳۰ ميليارد متر مكعب است كه سالانه بيشتر از اين ميزان برداشت مي‌شود يعني حدود ۶ تا ۷ ميليارد متر مكعب بيشتر از ظرفيت منابع آب قابل استحصال برداشت مي‌كنيم در حالي كه كارشناسان معتقدند بايد حداقل ۵۰ ميليارد متر مكعب از اين رقم را استفاده نكنيم و بگذاريم در سفره‌هاي آب‌هاي زير زميني ذخيره بماند اما ما با نحوه نادرست مصرف براي مدت پنج دهه ذخيره هزار سال منابع آبي را پيش‌خور كرديم، حال وضعيت زماني بدتر مي‌شود كه بارندگي هم سال به سال كم و كمتر مي‌شود به‌طوري كه چند ساليست كشور با خشكسالي دست و پنجه نرم مي‌كند. تالاب‌ها تشنه و رودخانه‌ها خشك شده‌اند. چندي پيش عيسي بزرگ‌زاده، سخنگوي صنعت آب كشور، اعلام كرده است كه 422 دشت در كشور به‌دليل برداشت بي‌رويه آب در وضعيت ممنوعه و ممنوعه بحراني قرار گرفته‌اند كه از اين ميان، 359 دشت با پديده فرونشست مواجه شده‌اند .
ايران در رتبه‌هاي نخست فرونشست زمين در جهان
آمارها نشان مي‌دهد كه 5 درصد از خاك ايران در 359 منطقه دچار فرونشست شده است. از نظر نرخ فرونشست، ايران دومين كشور جهان و از نظر مساحت مناطق فرونشسته، در رتبه سوم قرار دارد. براي درك عمق اين بحران، بايد به استانداردهاي جهاني اشاره كرد، بر اساس اعلام اتحاديه اروپا فرونشست طبيعي سالانه خاك حدود 4 ميليمتر است، درحالي كه اين رقم در ايران 15 برابر حد استاندارد جهاني بوده و در برخي دشت‌ها حتي به 36 سانتي‌متر نيز رسيده است.
منابع آبي ايران در معرض نابودي
علي بيت‌اللهي؛ مشاور رييس سازمان حفاظت محيط زيست در باره فرونشست به تسنيم مي‌گويد: در صورت ادامه اين روند، حتي استان‌هاي شمالي كشور نيز با بحران بي‌آبي مواجه خواهند شد. وي اعلام كرد: تاكنون 140 ميليارد مترمكعب از منابع آب زيرزميني كشور از بين رفته است. مشاور رييس سازمان حفاظت محيط زيست در فرونشست بيان كرد: اين در حالي است كه افزايش تعداد چاه‌هاي آب به يك ميليون حلقه، يكي از عوامل اصلي اين بحران محسوب مي‌شود. بر‌خلاف تصور، بسياري از اين چاه‌ها توسط صنايع بزرگ، نيروگاه‌ها و كارخانه‌هاي دولتي حفر شده‌اند كه به تسريع روند فرونشست زمين دامن زده است. وي خاطرنشان كرد: استان‌هاي كرمان، تهران، اصفهان، خراسان رضوي، فارس، گلستان و مازندران، همگي گزارش‌هايي از وقوع فرونشست زمين ارايه داده‌اند.
راهكارهاي پيشنهادي براي مقابله با فرونشست
كارشناسان معتقدند كه براي مهار اين بحران، اجراي طرح‌هاي آبخيزداري و مديريت منابع آب ضروري است. از جمله اقدامات موثر مي‌توان به اصلاح روش‌هاي آبياري، جايگزيني محصولات كم‌آب‌بر به‌جاي محصولات پرمصرف، هدايت آب باران به سفره‌هاي زيرزميني، برخورد با برداشت‌هاي غيرقانوني آب و جلوگيري از احداث صنايع پرمصرف در مناطق كم‌آب اشاره كرد. با اتخاذ سياست‌هاي مديريتي صحيح و اجراي راهكارهاي موثر، مي‌توان اين بحران را كنترل و از تبعات سنگين آن جلوگيري كرد .