فرهنگ‌سازي يا فرهنگ گريزي مساله اين است؟
مدت‌هاست كه ديگر برنامه‌هاي فرهنگي به خصوص در شهر تهران بيشتراز آنكه تاثير مثبت با رويكردي مناسب در بين شهروندان داشته باشد به عرصه‌اي براي يك تازي تفكري خاص تبديل شده است.
گلي ماندگار|
مدت‌هاست كه ديگر برنامه‌هاي فرهنگي به خصوص در شهر تهران بيشتراز آنكه تاثير مثبت با رويكردي مناسب در بين شهروندان داشته باشد به عرصه‌اي براي يك تازي تفكري خاص تبديل شده است. از بيلبوردهاي شهري گرفته كه گاه با اشتباهات فاحش در انظار عمومي قرار مي‌گيرد مانند آن جمله‌هاي قصاري كه بزرگان غربي درباره حجاب گفته بودند تا چاپ اشتباه عكس نويسندگان و حالا هم برنامه‌هاي فرهنگي كه در اغلب ايستگاه‌هاي متروی بزرگ شهر در حال انجام است. برنامه‌هايي كه انگار تنها به تعدادي اندك با تفكري همسو فكر مي‌كند و هيچ جايگاهي براي عموم افراد جامعه قائل نيست. زماني كه مساله حجاب بان‌ها در مترو به دليل بروز اتفاقاتي بر سر زبان‌ها افتاد شهرداري تهران خيلي سريع حضور اين افراد را به نيروهاي خودجوش نسبت داد و اعلام كرد كه هيچ استخدامي در اين زمينه براي مترو صورت نگرفته است. اظهارنظري كه باعث شد خيلي‌ها به اين مساله فكر كنند كه مگر ممكن است بدون داشتن اجازه رسمي بتوان در راهروهاي مترو فعاليت كرد؟ همان‌طور كه دستفروشان بارها و بارها مورد بازخواست و نكوهش قرار گرفته و بعضا با آنها برخورد قهري شده است حداقل اتفاق اين بود كه ماموران حاضر در مترو از اين افراد بپرسند از كجا و با كدام مجوز اقدام به مساله امر به معروف و نهي منكر در مورد حجاب كرده‌اند. اما شهرداري در مقابل اين سوال‌ها خيلي سريع تغيير رويكرد را به پاسخگويي ترجيح داده و دست به اقدامات ديگري در اين زمينه زد. اقداماتي كه به گواه بسياري از كارشناسان فرهنگي و اجتماعي نه تنها نتوانست نظر عموم جامعه را به خود جلب كند كه بيشتر براي تامين نظر عده‌اي محدود در جامعه برنامه‌ريزي شده بود. بودجه‌هايي كلان كه مي‌توانست در راه بهبود كيفيت خدمات شهري و ايجاد امكانات رفاهي صرف شود. البته كه هيچ كس منكر فرهنگ‌سازي اجتماعي در فضاي شهري نيست اما سوال مهم هميشه اين است كه اين برنامه‌هاي اجرا شده از سوي شهرداري زيرنظر كدام كارشناسان به تصويب مي‌رسند و ملاك ارزيابي اين برنامه‌ها چيست؟ بررسي اين فرآيند از نظر شرعي و معنوي بايد زيرنظر افراد صاحب نظر صورت بگيرد اما وقتي پاي حقوق شهروندي به ميان مي‌آيد مساله بيت المالي است كه نزد شهرداري به امانت گذاشته شده تا به وسيله آن رضايت خاطر شهروندان را جلب كند. قطعا فراهم آوردن امكانات رفاهي براي افراد در اولويت قرار داد و مساله فرهنگ‌سازي هم بايد در چارچوبي صورت بگيرد كه تمامي افراد جامعه را مخاطب قرار بدهد و مربوط به قشر يا طبقه خاصي نباشد.
ولخرجي بيت المال در شهرداري تهران
فرشته نيكونظر، كارشناس جامعه‌شناسي شهري در اين باره به «تعادل» مي‌گويد: وقتي هيچ نظارتي بر روي برنامه‌ها و كارهايي كه مسوولان شهرداري به‌طور سليقه‌اي در شهر انجام مي‌دهند، نباشد ديگر نمي‌توان به مساله حقوق شهروندي و بيت المالي كه معلوم نيست كجا و چگونه خرج مي‌شود توجهي كرد. او مي‌افزايد: تبليغات شهري چه در زمينه فرهنگ‌سازي و چه در بعد تبليغاتي بايد بسيار موشكافانه مورد بررسي قرار بگيرد. اينكه هر كس تنها به اين دليل كه پول داده و بيلبوردي را خريداري يا براي مدتي اجاره كرده نمي‌تواند هر جمله‌اي كه توانست روي آن بنويسد. اتفاقي كه بارها و بارها در مورد محصولات گوناگون شاهد آن بوديم. نيكو نظر ادامه مي‌دهد: در مورد مسائل فرهنگي و فرهنگ‌سازي هم بايد چنين حساسيت‌هايي مد نظر قرار بگيرد. در شرايطي كه سيستم حمل و نقل عمومي در همين شهر تهران با اشكالات و كمبودهاي بسياري مواجه است آيا هزينه كردن براي برنامه‌هايي كه با هدف فرهنگ‌سازي ساخته مي‌شوند اما دقيقا نتيجه عكس داده و بيشتر به موضوعي براي شوخي و خنده در جامعه تبديل مي‌شوند كار درستي است؟
مردم عوارض مي‌دهند كه امكانات دريافت كنند
اين كارشناس جامعه‌شناسي شهري در ادامه اظهار مي‌دارد: بايد توجه داشته باشيم كه مردم عوارض شهرداري و... پرداخت مي‌كنند كه در برابر آن امكانات رفاهي دريافت كنند نه اينكه ساعت‌ها در ايستگاه مترو منتظر بمانند و به دليل ازدحام مجبور باشند از سوار شدن خودداري كنند. نه اينكه پله‌هاي برقي مترو ناگهان زير پايشان خالي شده باعث مصدوميت آنها شود. او مي‌گويد: سال‌هاست كه مردم از كمبود اتوبوس‌هاي شهري و دودزا بودن و فرسودگي آنها گلايه دارند اما هر بار مسوولان شهري از نبود بودجه و امكانات صحبت مي‌كنند در حالي كه اگر اعتباري اين نوع فرهنگ‌سازي‌هاي بي‌تاثير صرف اين امكانات رفاهي براي مردم شود بيشتر راضي خواهند بود تا اينكه در يك ايستگاه مترو با اتاقي به اسم توبه مواجه شوند.
از اتاق توبه چه مي‌دانيم؟
شهرداري تهران، با همكاري گروهي موسوم به «دختران انقلاب» در اين ايستگاه اقدام به برپايي ماكت ضريح امام حسين(ع) در ابعاد كوچك‌تر، همراه با گل‌آرايي، خيمه‌سازي، صداي مداحي و عينك‌هاي واقعيت افزوده براي زيارت مجازي حرم امام حسين كرد. در ويدئوهاي منتشرشده از سوي برگزاركنندگان، زناني كه روسري بر سر نداشتند، پس از ورود به اين فضا و مشاهده تصاوير، احساساتي شده و در نهايت، روسري هديه گرفته و حجاب را رعايت مي‌كردند. برگزاركنندگان اين رويداد اعلام كردند كه طي مدت اجراي برنامه، ۳۰۰ زن را به رعايت حجاب ترغيب كرده‌اند. اين اقدام، واكنش‌هاي متفاوتي را به دنبال داشت. برخي رسانه‌ها و فعالان فرهنگي اين حركت را نقد كردند و آن را اقدامي نمايشي و غيرضروري دانستند. عبدالجواد موسوي، در يادداشتي با عنوان «اتاق توبه، اوج نبوغ زاكاني و مديرانش» به اين برنامه واكنش نشان داد و آن را نمونه‌اي از رويكردهاي فرهنگي نهادهاي رسمي دانست كه بيش از آنكه بر اقناع و گفتمان‌سازي تكيه كند، به دنبال اعمال فشار غيرمستقيم است.
پيشينه برنامه‌هاي فرهنگي پرحاشيه در مترو
متروي تهران در سال‌هاي اخير بارها صحنه اجراي برنامه‌هايي بوده كه با واكنش‌هاي گسترده‌اي روبرو شده‌اند. سال گذشته، شهرداري تهران در حركتي جنجالي، نمايش زنده‌اي با حضور افرادي با شمايل داعش در مترو برگزار كرد. هدف اين نمايش، نشان دادن جنايات داعش بود، اما در نهايت باعث وحشت مسافران، به‌ويژه كودكان شد و انتقادات زيادي را برانگيخت. مديران شهري تأكيد دارند كه تمام برنامه‌هاي فرهنگي مترو در چارچوب مصوبات مشخص و با هماهنگي نهادهاي مربوطه اجرا مي‌شوند. بر اساس اعلام مسوولان، تمامي اين برنامه‌ها در قالب «قرارگاه انضباط اجتماعي» سازماندهي و پس از تصويب اجرا مي‌شوند. گفته مي‌شود كه بيش از ۹۵ درصد فعاليت‌هاي فرهنگي مترو تحت اين چارچوب انجام مي‌شود، مگر در مواردي كه برنامه‌اي بدون هماهنگي قبلي اجرا شود. بااين‌حال، برخي اعضاي شوراي شهر و كارشناسان فرهنگي معتقدند كه بسياري از اين برنامه‌ها فاقد سنجه‌هاي مشخص براي ارزيابي تأثيرگذاري هستند و در برخي موارد، نه‌تنها نتيجه مثبتي ندارند، بلكه به ضدتبليغ تبديل مي‌شوند.
ناديده گرفتن اكثريت جامعه در فرآيند فرهنگ‌سازي
نفيسه آزاد، جامعه‌شناس شهري نيز در اين باره به خبرآنلاين گفت: برنامه‌هاي اجتماعي طراحي‌شده تنها يك گروه خاص از ساكنان شهر را هدف مي‌گيرند و ساير گروه‌ها در اين فرآيند ناديده گرفته مي‌شوند. به گفته او، مديريت شهري هنگام طراحي مداخلات اجتماعي يا برنامه‌هاي سرگرم‌كننده، صرفا به يك گروه اجتماعي توجه دارد و گروه‌هاي ديگر را در نظر نمي‌گيرد. او با اشاره به كمبود پژوهش‌هاي جامع در اين حوزه، به پيمايش ارزش‌ها و نگرش‌ها در شهر تهران در ميانه دهه۹۰ اشاره مي‌كند و مي‌گويد كه در آن زمان، كمتر از ۲۰ درصد مردم تهران از برنامه‌هاي اجتماعي و فرهنگي استفاده مي‌كردند. به باور او، ناديده گرفتن تغييرات و تحولات اجتماعي باعث مي‌شود كه اين برنامه‌ها تنها مخاطبان محدودي داشته باشند و نتوانند جمعيت گسترده‌تري را پوشش دهند. اين در حالي است كه بودجه اين برنامه‌ها از منابع عمومي تأمين مي‌شود و بايد تمام ساكنان شهر را دربرگيرد، اما در عمل، بخش بزرگي از هزينه‌كردها بدون در نظر گرفتن نيازهاي متنوع گروه‌هاي اجتماعي انجام مي‌شود. آزاد همچنين بر اين نكته تأكيد مي‌كند كه مديريت شهري دستورالعمل مشخصي براي نحوه اجراي برنامه‌هاي اجتماعي و فرهنگي ندارد. به گفته او، نه‌تنها تصميم‌گيري روشني درباره ارايه اين برنامه‌ها وجود ندارد، بلكه حتي تلاشي براي متبلور ساختن ظرفيت‌هاي اجتماعي و فرهنگي شهر در بالاترين سطح تنوع آن نيز ديده نمي‌شود. او معتقد است كه هيچ‌يك از اين برنامه‌ها استمرار ندارند و به دليل سليقه‌اي بودن تصميم‌گيري‌ها، به وضعيت‌هاي اجتماعي شهر توجه كافي نمي‌شود. در نتيجه، رويكرد غالب اين است كه مسوولان تنها بر اساس سليقه شخصي خود تصميم بگيرند كه چه برنامه‌اي مطلوب است و همان را اجرا كنند.
استفاده از تمام گرايش‌ها و ظرفيت‌ها
از سوي ديگر عليرضا نادعلي، سخنگوي شوراي شهر تهران، هم تأكيد كرد كه فعاليت‌هاي فرهنگي در سطح شهر بايد با سياست‌هاي كلي هماهنگ باشد. او گفت: كار فرهنگي به گستردگي تمام ظرفيت‌هاي شهري است و فرهنگ مانند هوايي است كه همه ما آن را تنفس مي‌كنيم. بنابراين، بايد از تمام گرايش‌ها و ظرفيت‌هاي فرهنگي استفاده شود. همچنين جعفر تشكري هاشمي، رييس كميسيون عمران و حمل‌ونقل شوراي شهر تهران، نيز بر اهميت تخصص در فعاليت‌هاي فرهنگي تأكيد كرد و گفت: كار فرهنگي يك اقدام لحظه‌اي يا سليقه‌اي نيست، بلكه بايد ماندگار، عاقلانه و هوشمندانه باشد. اين برنامه‌ها بايد توسط كارشناسان فرهنگي طراحي شوند و از اقدامات مقطعي و احساسي پرهيز شود. او همچنين خواستار نظارت بيشتر بر اجراي اين برنامه‌ها شد تا از ايجاد ناهماهنگي در سياست‌هاي فرهنگي شهرداري جلوگيري شود.