صادرات فناوري در نقطه صفر
در سال گذشته، بخش نرم‌افزار و فناوري اطلاعات به عنوان يكي از بزرگ‌ترين حوزه‌هاي دانش‌بنيان در ايران، با چالشي جدي در زمينه صادرات روبرو بود و علي‌رغم رشد چشمگير تعداد شركتها، صادرات اين بخش به صفر درصد رسيد. اين وضعيت نشان‌دهنده چالش‌هايي است كه در مسير توسعه و رشد بين‌المللي شركتهاي نرم‌افزاري وجود دارد، و توجه به اصلاحات لازم براي اين صنعت از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
در سال گذشته، بخش نرم‌افزار و فناوري اطلاعات به عنوان يكي از بزرگ‌ترين حوزه‌هاي دانش‌بنيان در ايران، با چالشي جدي در زمينه صادرات روبرو بود و علي‌رغم رشد چشمگير تعداد شركتها، صادرات اين بخش به صفر درصد رسيد. اين وضعيت نشان‌دهنده چالش‌هايي است كه در مسير توسعه و رشد بين‌المللي شركتهاي نرم‌افزاري وجود دارد، و توجه به اصلاحات لازم براي اين صنعت از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
با توجه به تحولات روزافزون در دنياي فناوري، بسياري از كشورهاي جهان در حال تلاش براي تبديل نوآوري‌ها و محصولات فناوري خود به ابزارهايي براي توسعه اقتصادي هستند. صادرات فناوري به عنوان يكي از اركان اصلي اين تحولات، نقشي كليدي در تقويت موقعيت اقتصادي و رشد پايدار كشورها ايفا مي‌كند. اين امر به‌ويژه در دوران كنوني كه اقتصادهاي جهاني به‌طور فزاينده‌اي به سمت ديجيتالي شدن پيش مي‌روند، اهميت دوچنداني پيدا كرده است. در ايران نيز، حوزه فناوري به‌ويژه در بخش‌هاي نرم‌افزار و فناوري اطلاعات از ظرفيت‌هاي بزرگي برخوردار است كه مي‌تواند در صورت توجه و برنامه‌ريزي صحيح، به يكي از اركان اصلي توسعه اقتصادي كشور تبديل شود. با اين حال، چالش‌هايي مانند محدوديت‌هاي داخلي، كمبود منابع مالي و زيرساخت‌هاي لازم، و همچنين مشكلات بين‌المللي، مانع از آن شده كه شركتهاي ايراني به‌ويژه در بخش نرم‌افزار و فناوري اطلاعات بتوانند به‌طور موثر در بازارهاي جهاني رقابت كنند. با توجه به اين مسائل، ايجاد يك زيست‌بوم مساعد براي صادرات فناوري نيازمند همكاري نزديك ميان دولت، بخش خصوصي و دانشگاه‌ها است تا علاوه بر رفع مشكلات موجود، زمينه براي صادرات محصولات و خدمات فناوري به بازارهاي بين‌المللي فراهم شود. اين امر نه تنها مي‌تواند به توسعه اقتصاد ايران كمك كند، بلكه به جذب سرمايه‌گذاري خارجي و ايجاد شغل‌هاي جديد در اين حوزه نيز منجر خواهد شد.
صادرات شركتهاي نرم‌افزاري
صفر برآورد شده است
حوزه نرم‌افزار و فناوري ۲۱ درصد شركتهاي دانش‌بنيان را تشكيل مي‌دهد اما صادرات اين شركتها صفر درصد برآورد شده است. در سال گذشته بيشترين تعداد شركتهاي دانش‌بنيان در حوزه نرم‌افزار و برق بودند اما بخش نرم‌افزار با ۲۳ درصد و ماشين‌آلات با ۲۷ درصد بيشترين سهم اشتغال را به خود اختصاص داده‌اند. طبق گزارش پيوست از سالانه زيست‌بوم دانش‌بنيان در سال ۱۴۰۲، در حوزه نرم‌افزار و فناوري اطلاعات ۲ هزار و ۲۹ شركت فعاليت مي‌كردند كه درآمد بخش دانش‌بنياني آنها ۶۹ ميليارد و ۳۶۹ ميليون تومان بوده است. همچنين صادرات اين شركتها يك ميليارد تومان بوده است. براساس گزارش سالانه زيست‌بوم دانش‌بنيان كه امسال پنجمين سال متوالي انتشار آن بود؛ تعداد شركـت‌هاي دانـش‌بنيان در انتهاي سال ۱۴۰۲ به ۹ هزار و ۷۳۳ شركت رسيده است و با احراز صلاحيت هزار و ۵۱۳ شركت جديد اين عدد ۱۸ درصد نسبت به سال قبل افزايش يافته است. ميانگين رشد پنج سال اخير تعداد شركتهاي دانش‌بنيان به لحاظ درصدي حدود ۲۰ درصد و به لحاظ تعدادي حدود هزار و ۱۵۰ شركت بوده است. با اين روند، پيش‌بيني مي‌شود تعداد شركتهاي دانش‌بنيان تا پايان برنامه هـفتم توسعه ۱۵ هزار تا ۲۴ هزار شركت قابل افزايش است. سه نوع شركت دانش‌بنيان وجود دارد؛ نوپا، نوآور و فنارو. ۶۷ درصد شركتها نوپا هستند و درآمد ۳ درصدي دارند. صادرات اين نوع شركتها يك درصد است؛ اما شركتهاي نوآور كه ۲۴ درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند، ۸۶ درصد صادرات كرده‌اند. درنهايت ۹ درصد شركتها فناور هستند كه توانستند به صادرات ۱۳ درصد برسند. به صورت كلي ۲ هزار و ۲۹ شركت دانش‌بنيان در حوزه نرم‌افزار و فناوري اطلاعات داريم كه حدود هزار و ۴۰۰ شركت در اين حوزه نوپا، ۴۴۶ شركت نوآور و ۱۶۳ شركت فناور هستند. در سال ۱۴۰۲، يك و نيم درصد شركتها دانش‌بنيان بودند؛ اين عدد در سال ۱۴۰۱، ۱۴۰۰ و ۱۳۹۹ به ترتيب ۴.۷ درصد، ۶.۲ درصد و ۸.۳ درصد بوده است. همچنين بيش از ۶۲ درصد از شركتهاي دانش‌بنيان پس از تصويب قانون حمايت در سال ۱۳۹۲ تاسيس شده‌اند. اين شركتها با كسب ۱۸.۴ درصد (معادل ۲۲۰ همت) از درآمد كل، هنوز نقش بالايي در اقتصاد دانش‌بنيان ايفا نمي‌كنند. براي توسعه اين روند رشد، حفظ و افزايش جذابيت سرمايه‌گذاري در حوزه فناوري ضروري است. حدود ۱۰ درصد از شركتها پذيرفته شده در هرسال، در همان سال تاسيس شده‌اند. همچنين حدود ۴۰ درصد از اين شركتها، عمري بين يك تا سه سال دارند؛ به صورت كلي ۶ هزار و ۵۳ شركت بعد از سال ۱۳۹۲ تاسيس شدند. اگر اصل را بر اين بگذاريم كه تعداد كاركناني كه در هر شركت به صورت مستقيم در توليد محصولات دانش‌بنيان فعاليت مي‌كنند، متناسب با ميزان فروش محصولات دانش‌بنيان شركتها باشد، مي‌توان تخمين زد كه ۱۱۸ هزار نفر از كل كاركنان شركتهاي دانش‌بنيان معادل ۲۹ درصد به صورت مستقيم در توليد محصولات دانش‌بنيان مشغول به كار هستند كه نيمي از آنها در ۲۲۶ شركت فعاليت مي‌كنند.
مقايسه بازه تعداد كاركنان مرتبط با
توليد محصولات دانش‌بنيان
براساس اين گزارش در سال ۱۴۰۲، ۸۸ درصد مديران عامل شركتهاي دانش‌بنيان مرد و فقط ۱۲ درصد زن بودند. سهم زنان در مديريت شركتهاي دانش‌بنيان در سال‌هاي اخير روندي ثابت داشته است و حدود ۲۰ درصد باقي مانده است. همچنين بيشترين مديران عامل اين شركتها داراي مدرك كارشناسي ارشد و ۴۴۰ نفر از مديران مدك ديپلم دارند. استان لرستان با ۳۲ درصد مشاركت زنان در مديريت شركتهاي دانش‌بنيان، رتبه اول كشور را دارد؛ از طرفي تهران باوجود آنكه بيشترين تعداد شركتهاي داشن‌بنيان را دارد، فقط ۱۶ درصد از مديران عامل و اعضاي هيات‌مديره آن از زنان هستند. همچنين در حوزه نرم‌افزار و فناوري اطلاعات فقط ۱۵ درصد هيات‌مديره شركتها، زن هستند و ۸۵ درصد مديران را مردان تشكيل مي‌دهند. براساس اين گزارش حدود ۱۲ درصد از شركتهاي پذيرفته شده در بورس اوراق بهادار را شركتهاي دانش‌بنيان تشكيل مي‌دهند كه ارزش بازار اين شركتها فقط حدود ۶ درصد از ارزش كل اين بازار است. در انتهاي سال ۱۴۰۱، تعداد شركتهاي بورسي دانش‌بنيان ۷۸ شركت بوده است كه در سال ۱۴۰۲ رشد ۳۸ درصد يافته است. بدهي شركتهاي بورسي دانش‌بنيان در سال ۱۴۰۲، حدود ۱۵۶ ميليارد تومان و سود خالص آنها، ۵۶ ميليارد تومان بوده است. شركتهاي دانش‌بنيان بورسي در انتهاي سال ۱۴۰۲ در مجموع حدود ۵۶ ميليارد تومان وام فعال داشتند اين درحالي است كه در همان تاريخ مجموع وام‌هاي فعال كل شركتهاي بورسي ۴۹۷.۷۳۰ ميليارد تومان بوده است. همچنين از حدود ۲۱۴ ميليارد تومان ضمانتنامه و تعهدات كل شركتهاي بورسي ۲۵.۷۵۶ ميليارد تومان مربوط به شركتهاي دانش‌بنيان بورسي است. ۲۱ شركت بورسي دانش‌بنياني در حوزه نرم‌افزار و فناوري اطلاعات فعاليت مي‌كنند. طبق اظهارنامه‌هاي مالياتي شركتهاي دانش‌بنيان، درآمد اين شركتها در سال ۱۴۰۲، حدود ۱.۱۴۷ هزار ميليارد تومان بوده است. همچنين سهم ارزش‌افزوده درآمد شركتهاي دانش‌بنيان حدود ۲.۸ درصد و سهم فروش محصولات دانش‌بنيان حدود ۰.۶۲ درصد از توليد ناخالص داخلي برآورد مي‌شود. از سال ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ درآمد شركتهاي دانش‌بنيان حدود ۳۲ دردصد افزايش پيدا كرده است. ميزان رشد واقعي اين شركتها در پنج سال اخير ۵۰ درصد افزايش يافت. درآمد شركتهاي فناور، نوآور و نوپا در پنج سال اخير به ترتيب ۱۰، ۱۳و ۱۵ برابر شده است كه هسته اصلي اين رشد به شركتهاي نوآور مربوط مي‌شود. سهم فروش شركتهاي فناور به همين ميزان كاهش پيدا كرده است.