آژير خطر زلزله، دوباره به صدا درآمد

نيمه شب جمعه 24 اسفند ماه، دو خردلرزه متوالي با بزرگاي 3.1 و 3 ريشتر، جنوب استان تهران را لرزاند، لرزه‌هايي كه در آستانه نوروز 1404، دوباره بحث گسل‌هاي پايتخت و احتمال وقوع زمين لرزه 7 ريشتري را داغ كرد، البته آمارها نشان مي‌دهد كه سالانه در شعاع ۱۰۰ كيلومتري از مركز تهران، حدود ۱۵ زلزله با بزرگاي ۳ تا ۴ ثبت مي‌شود. به گفته كارشناسان زلزله‌شناسي، در پهنه شهري تهران و حومه آن مي‌توان هر ۵۰۰ سال انتظار زلزله‌اي با بزرگاي ۷ ريشتر يا بزرگ‌تر را داشت كه با توجه به گذشت زمان نسبتا طولاني از آخرين رخداد لرزه‌اي مهم در پيرامون تهران (۱۳۸۴ ميلادي در ورامين و۱۸۳۰ ميلادي در شمال شرق تهران)، بايد نگاه محافظه‌كارانه‌تري نسبت به وقوع زلزله داشته باشيم. در اين ميان، وقوع زمين لرزه روز جمعه استان تهران در محدوده بين جوادآباد ورامين و چرمشهر رخ داد و محدوده جانمايي شده رومركز اين زلزله‌ها در مجاورت امتداد گسله رباط كريم واقع شد. به گفته مدير بخش زلزله مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، رخدادهاي خردلرزه‌اي از اين نظر مهم هستند كه بيانگر فعال بودن گسل‌هاي عبوري در جنوب استان تهران هستند. علي بيت‌اللهي ادامه داد: گسل رباط كريم به طول 90 كيلومتر برآورد شده است كه از 15 كيلومتري جنوب غربي جوادآباد ورامين عبور مي‌كند و در مجاورت چرمشهر قرار دارد و به سوي شمال غرب اين گسل از جنوب غربي شهرك صنعتي شمس آباد، حسن آباد فشافويه، جنوب غربي فرودگاه امام خميني (ر ه) عبور مي‌كند و در جنوب غربي رباط كريم و محدوده شهرجديد پرند امتداد مي‌يابد. او اضافه كرد: اين گسل كه از جنوب غربي فرودگاه امام خميني هم رد مي‌شود به طول حدود ۹۰ كيلومتر، توان لرزه‌زايي زلزله‌هاي بالاي ۶ ريشتر را دارد، اين در حالي است كه گسل‌هاي ري، شمال تهران و نياوران حتي توان لرزه‌زايي زلزله‌هاي بالاي هفت ريشتري را داراست. بيت‌اللهي تاكيد كرد: اين گستردگي، معرف اهميت توجه به لرزه‌زايي اين گسل در جنوب تهران است، رخداد اين دو خردلرزه متوالي امروز، بيانگر فعال و لرزه‌زا بودن گسله رباط كريم است.

هشدار درباه فعاليت گسل‌هاي تهران

عضو هيات علمي مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي گفت: زمين‌لرزه‌هاي اخير جنوب تهران اگرچه مخرب تلقي نمي‌شوند، اما آژير و هشداريست كه گسل‌هاي تهران فعالند و امكان بروز زلزله‌هاي به مراتب مخرب‌تر وجود دارد، درواقع يكي از علائم بارز فعاليت گسل‌ها و شاخص قابل اندازه‌گيري براي تشخيص فعاليت آنها، رخداد «خردلرزه‌ها» است.

بيت‌اللهي افزود: خرد لرزه‌ها نشان مي‌دهد كه تنش و فشار تكنوتيكي در اين محدوده وسيع وجود دارد كه در امتداد يك گسل خود را با زلزله‌هاي خفيف نشان مي‌دهد. حتي زمين لرزه‌هاي با بزرگي كمتر از يك ريشتر هم به‌كرات در تهران اتفاق مي‌افتد كه نشان‌دهنده تنش در كل ناحيه است.او اظهار كرد: گستره شهري و پيراموني تهران از گسل‌هاي متعددي پوشيده شده كه در قسمت‌هاي شمالي، غربي، شرقي و جنوبي آن پخش شده است.درواقع منطقه ري و تهران داراي سابقه طولاني فعاليت لرزه‌خيزي است و چندين زمين‌لرزه مهم در طول قرن‌ها ثبت شده است. بنابراين بررسي اينكه كدام زمين لرزه تاريخي بيشترين خسارت و تلفات را به بار آورده براي ارزيابي خطرات مربوط به زندگي در اين منطقه لرزه‌اي فعال ضروري است. در اين ميان بررسي اينكه كدام گسل در آينده خطرناك‌تر خواهد بود بسته به شناخت دقيق سابقه تاريخ زمين‌لرزه‌هاي بزرگ رخ داده روي اين گسل‌ها است، جنوب تهران بيشترين زمين‌لرزه‌هاي تاريخي را در تاريخچه خود دارد. البته تهران گسل‌هاي فراواني دارد اما بزرگ‌ترين آنها در شمال و جنوب تهران فعال است و اكنون پهنه تهران از نظر لرزه خيزي فعال است. به عنوان نمونه گسل مشا در شمال شرق تهران توان لرزه‌زايي زلزله‌اي با بزرگاي ۷.۵ را نيز دارد و قرار گرفتن آن در مناطق پرجمعيت نگراني‌هايي را براي ريسك بالاي فاجعه ايجاد مي‌كند.

لزوم آمادگي براي زلزله‌هاي مخرب

وجود گسل‌هاي شناخته شده‌اي مثل گسل شمال تهران، گسل نياوران، گسل لويزان، گسل قصر فيروزه، گسل ايوانكي، گسل ري، گسل كهريزك، گسل رباط كريم و حتي گسل‌هاي كوچكي كه تاكنون ۲۵ مورد آنها شناخته شده‌اند، نشان‌دهنده لرزه‌زا بودن ناحيه است. حالا در اين شرايط كه به گفته كارشناسان زلزله‌شناسي، تمام گسل‌هاي تهران فعال است و امكان وقوع زمين لرزه با بزرگاي بالا دور از ذهن نيست، اولين گام اين است كه تراكم جمعيت ساكنان مناطق خطرناك لرزه‌خيز تهران، مشخص شود، براي تعيين اين شاخص بايد چندين عامل كليدي از جمله بافت جغرافيايي تهران، مشخصات ريسك لرزه‌اي آن، مقررات شهرسازي و داده‌هاي جمعيتي را بررسي كنيم. تراكم جمعيت معمولاً به‌صورت تعداد افراد در هر كيلومتر مربع بيان مي‌شود. طبق برآوردهاي اخير، تهران داراي تراكم كلي جمعيت تقريباً ۱۱۸۰۰ نفر در هر كيلومتر مربع است كه آن را به يكي از متراكم‌ترين شهرهاي جهان تبديل مي‌كند. با وجود قرارگرفتن در يك منطقه خطر لرزه‌اي، بسياري از ساكنان به‌دليل محدوديت زمين در دسترس و تقاضاي زياد براي مسكن در نزديكي يا در داخل اين مناطق زندگي مي‌كنند، همچنين بافت فرسوده تهران به ويژه در نزديكي چندين گسل فعال به ويژه گسل شمال تهران و گسل مشا اين شهر را به‌شدت آسيب پذير كرده است و اين درحالي است كه ساخت و ساز در اين مناطق پرخطر بايد از قوانين ساختماني سخت گيرانه‌تري براي كاهش خسارات ناشي از زلزله پيروي كند.

تراكم تا 15 هزار نفر در يك كيلومتر مربع

در بخش‌هايي از مركز و جنوب تهران كه مستقيماً روي گسل‌هاي فعال قرار دارند تراكمي تا ۱۵۰۰۰ نفر در كيلومتر مربع دارند. براي تعيين تراكم جمعيت در مناطق مسكوني واقع در پهنه‌هاي گسلي فعال در شهر تهران با خطر زلزله، بايد عوامل متعددي از جمله داده‌هاي زمين شناحتي و جغرافيايي، محيط زيستي، مقررات شهرسازي، آمار جمعيت تاريخي و ويژگي‌هاي خاص پهنه‌هاي گسلي را در نظر بگيريم. تراكم جمعيت در برنامه‌ريزي شهري، براي درك تعداد ساكنان يك منطقه معين بسيار مهم است و مي‌تواند بر توسعه زيرساخت‌ها، آمادگي اضطراري و تخصيص منابع اثر بگذارد. بسياري از شهرها در كشورهاي توسعه يافته كه بر روي پهنه گسل‌هاي فعال ساخته شده‌اند مانند توكيو و لس‌آنجلس، قوانين پهنه‌بندي را اجرا مي‌كنند كه ساخت و ساز مسكوني را در مناطق پرخطر زلزله محدود و قانون‌مند كرده است. در لس آنجلس، تراكم كلي جمعيت تقريباً ۳۲۰۰ نفر در هر كيلومتر مربع است. با اين حال، محله‌هاي خاصي كه مستقيماً روي گسل‌هاي فعال قرار دارند، به دليل محدوديت‌هاي ساختماني، تراكم محدود شده است. در توكيو تراكم كلي بسيار بالاتري در حدود ۶۰۰۰ نفر در هر كيلومتر مربع است، اما مجدداً، در مناطق خاص با خطرات لرزه‌اي شناخته شده به دليل اقدامات نظارتي تراكم كمتري دارند.

آيا تهران، آمادگي مقابله با زلزله را دارد؟

بررسي‌ها نشان مي‌دهد، تهران كلان‌شهري است كه جمعيت شب‌خواب آن حدود ۱۰ ميليون نفر است و در روز‌ها جمعيت اين كلان‌شهر حتي به ۱۴ ميليون نفر نيز مي‌رسد و در عين حال تهران، شهري با پيچيدگي‌هاي خاصي است كه اتفاقا در مجاورت گسل نيز گسترش يافته و اين در حالي است كه عمده شهر‌ها در فاصله با گسل‌ها توسعه مي‌يابند، اما تهران در مجاورت با گسل‌هاي بزرگي است كه توان لرزه‌خيزي بزرگ تا هفت ريشتر را هم دارند. چندي پيش علي نصيري، رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران در مورد وضعيت آمادگي تهران در مقابل زلزله احتمالي گفت: حدود ۴۵۰۰ هكتار بافت فرسوده و ۱۲هزار هكتار بافت ناپايدار ثبت شده و در عين حال جمعيت ميليوني در اين شهر كار و زندگي مي‌كنند، گفت: با توجه به شرايطي كه اين شهر دارد نمي‌توان با قاطعيت گفت كه در مواجهه با زلزله، شرايط مطلوب و ايده آلي داريم بلكه مطمئنا با نقطه مطلوب فاصله زيادي داريم. نصيري ادامه داد: هرچند كه طي اين سال‌ها اقدامات زياد و خوبي انجام شده، اما به اين مفهوم نيست كه تهران آماده است و اين شهر تا آمادگي راه زيادي دارد و لازم است مجلس، دولت و شورا به مقوله ايمني و مديريت بحران توجه ويژه بكنند؛ چون زيرساخت‌هاي موجود و تجهيزات و امكانات لازم كم است. به گفته او، مثلا سوله‌هاي مديريت بحران كه قرار بوده در هر ناحيه شهرداري ساخته شود، حالا حدود ۳۷ تا ۳۸ سوله كم داريم و اين در حالي است كه اين سوله‌ها براي اسكان دادن مردم نيست چراكه طبعا اسكان دادن جمعيت ميليوني تهران با صد سوله امكان‌پذير نيست بلكه اين سوله‌ها مكان‌هايي براي فرماندهي محلي است كه اگر به هر دليلي در ساعات اوليه دسترسي تيم‌هاي امدادي به مناطق مختلف شهر قطع شد، مردم تا ساعت‌هايي بتوانند خود را اداره كنند. رييس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران اظهار كرد: درصد آمادگي درمقابله با زلزله مطمئنا راضي‌كننده نيست؛ البته نسبت به گذشته حتما بهتر شده و سرعت و روندمان بهتر شده، اما جا دارد توجه ويژه‌تري به مديريت بحران شود و بحران نبايد فرع موضوعات كشور باشد؛ و در كل اوضاع تهران از اوضاع كشور بهتر است، اما ايده آل نيست.