چگونه كشورهاي درحال‌توسعه از قطار هوش مصنوعي جا مي‌مانند؟
در حالي كه هوش مصنوعي در مسير تبديل شدن به موتور محرك اقتصاد جهاني پيش مي‌رود، كشورهاي درحال‌توسعه بيش از هر زمان ديگري در معرض خطر جا ماندن از اين تحول قرار گرفته‌اند. گزارش تازه سازمان ملل متحد نشان مي‌دهد كه شكاف تكنولوژيكي در حال تعميق است و اگر اين روند ادامه يابد، توسعه‌نيافتگي ديجيتال ممكن است به عاملي تعيين‌كننده در افزايش نابرابري‌هاي اقتصادي و اجتماعي بدل شود.
در حالي كه هوش مصنوعي در مسير تبديل شدن به موتور محرك اقتصاد جهاني پيش مي‌رود، كشورهاي درحال‌توسعه بيش از هر زمان ديگري در معرض خطر جا ماندن از اين تحول قرار گرفته‌اند. گزارش تازه سازمان ملل متحد نشان مي‌دهد كه شكاف تكنولوژيكي در حال تعميق است و اگر اين روند ادامه يابد، توسعه‌نيافتگي ديجيتال ممكن است به عاملي تعيين‌كننده در افزايش نابرابري‌هاي اقتصادي و اجتماعي بدل شود.
در آستانه سال ۲۰۲۵، هوش مصنوعي نه‌تنها به عنوان يكي از محوري‌ترين فناوري‌هاي تحول‌آفرين عصر حاضر شناخته مي‌شود، بلكه نقشي تعيين‌كننده در آينده اقتصاد جهاني ايفا خواهد كرد. گزارشي كه به‌تازگي از سوي سازمان ملل متحد و توسط كنفرانس تجارت و توسعه اين سازمان (آنكتاد) منتشر شده است، نشان مي‌دهد كه تا سال ۲۰۳۳ سهم هوش مصنوعي در اقتصاد جهاني به رقمي نزديك به ۴.۸ تريليون دلار خواهد رسيد؛ رقمي معادل با اندازه اقتصاد كنوني آلمان. اين پيش‌بيني زماني اهميت مضاعف مي‌يابد كه بدانيم فناوري هوش مصنوعي قرار است بر ۴۰ درصد از مشاغل جهان تأثيري بنيادين داشته باشد. اما پرسش مهم اينجاست كه آيا اين تحول بزرگ به شكلي متوازن در سراسر جهان اتفاق خواهد افتاد؟ واقعيت تلخ آن است كه پاسخ منفي است. برخلاف تصور اوليه از فناوري‌هاي نوين كه قرار بود جهان را به سوي برابري و فرصت‌هاي يكسان سوق دهند، گزارش آنكتاد نشان مي‌دهد كه هوش مصنوعي به صورت ذاتي «فراگير» نيست و همچنان در انحصار چند اقتصاد محدود باقي مانده است. ايالات متحده با سرمايه‌گذاري ۶۷ ميليارد دلاري در سال ۲۰۲۳، در رأس اين هرم قرار دارد، در حالي كه تنها چند كشور درحال‌توسعه مانند چين و هند توانسته‌اند سرمايه‌گذاري‌هاي نسبتاً قابل توجه در اين زمينه انجام دهند. چين با ۷.۸ ميليون دلار و هند با ۱.۴ ميليون دلار در زمره كشورهايي قرار گرفته‌اند كه با برنامه‌ريزي صنعتي دقيق، گام‌هايي جدي در جهت تسلط بر اين فناوري برداشته‌اند. در مقابل، بسياري از كشورهاي درحال‌توسعه نه‌تنها از زيرساخت‌هاي لازم براي توسعه هوش مصنوعي برخوردار نيستند، بلكه حتي فاقد استراتژي مشخص براي ورود به اين عرصه هستند. تنها كمتر از يك‌سوم اين كشورها برنامه يا سياستي مدون در حوزه بهره‌برداري از هوش مصنوعي در اقتصاد خود دارند. اين امر نه‌تنها شكاف تكنولوژيكي بين كشورهاي توسعه‌يافته و درحال‌توسعه را افزايش مي‌دهد، بلكه شكاف اقتصادي بين اين دو گروه را نيز عميق‌تر خواهد كرد. زيرا در حالي كه غول‌هايي نظير انويديا، مايكروسافت و اپل با ارزشي بالغ بر ۳۳ تريليون دلار بازار فناوري را در قبضه خود دارند، بسياري از كشورهاي فقير حتي توان بهره‌برداري از ساده‌ترين قابليت‌هاي هوش مصنوعي را ندارند. در اين ميان، سازمان ملل با هدف جلوگيري از تعميق شكاف اقتصادي و فناورانه، نسخه‌اي مبتني بر توسعه سه ركن اساسي را براي كشورهاي درحال‌توسعه پيشنهاد كرده است: زيرساخت، داده و مهارت. تأكيد اين گزارش بر بازآموزي و ارتقاي مهارت‌هاي نيروي كار براي سازگاري با تحولات ناشي از اتوماسيون شغلي، همزمان با توسعه دسترسي به منابع داده و ايجاد بسترهاي فناورانه مشترك، راهبردي است كه مي‌تواند اين كشورها را از حاشيه‌نشيني در مسير تحول ديجيتال نجات دهد. سازمان ملل همچنين پيشنهاد ايجاد «تسهيلات جهاني» و «زيرساخت‌هاي مشترك» را به عنوان راهي براي دسترسي عادلانه‌تر كشورها به منابع هوش مصنوعي مطرح كرده تا كشورهاي درحال‌توسعه نيز فرصت واقعي حضور در آينده اقتصاد مبتني بر فناوري را داشته باشند. به گزارش پيوست طبق پيش‌بيني آنكتاد سهم هوش مصنوعي در اقتصاد تا سال ۲۰۳۳ چيزي در حدود ۴.۸ تريليون دلار يعني برابر با اندازه اقتصاد كنوني آلمان خواهد بود و بر ۴۰ درصد از كسب‌وكارها تأثير غير قابل انكار خواهد گذاشت؛ اما اين در حالي است كه كمتر از يك‌سوم كشورهاي درحال‌توسعه داراي استراتژي‌هاي هوش مصنوعي در حوزه كسب‌وكاري خود هستند. موضوعي كه مي‌تواند شكاف اقتصادي بين كشورهاي درحال‌توسعه و كشورهاي پيشرفته را بيش‌ازپيش كند. گروه تحليل و مطالعات انجمن تحليل و توسعه و نوآوري صنايع و معادن ايران، خلاصه‌اي از گزارش فناوري و نوآوري سازمان ملل، «هوش مصنوعي فراگير براي توسعه» را ارايه كرده است. اين گزارش به ارايه راه‌حل‌هايي مي‌پردازد كه كشورهاي درحال‌توسعه مي‌توانند براي به‌كارگيري هوش مصنوعي در اقتصاد خود از آنها استفاده كنند؛ براي مثال پيشنهاد شده است تا اين كشورها بر ايجاد زيرساخت‌هاي هوش مصنوعي، داده‌ها و مهارت‌هاي اين حوزه سرمايه‌گذاري كنند تا از پتانسيل كامل اين فناوري بهره‌مند شود.
هوش مصنوعي راه توسعه است
يا عقب‌ماندگي بيشتر؟
بر اساس اين گزارش هرچند هوش مصنوعي تحول مثبتي در آينده كسب‌وكارها ايجاد مي‌كند كه نتيجه آن فرصت‌هاي جديد شغلي است، اما همچنان خطر نابرابري را بيشتر كرده است زيرا اين فناوري به صورت ذاتي فراگير نيست. گزارش مذكور براي آنچه به عنوان نابرابري در فراگيري فناوري هوش مصنوعي مطرح مي‌كند مستنداتي ذكر كرده است. براي مثال عنوان شده است كه امريكا با ۶۷ ميليارد دلار سرمايه‌گذاري در فناوري هوش مصنوعي كه در سال ۲۰۲۳ انجام داده است پيشتازي فراگيري هوش مصنوعي را در دست دارد. در ميان كشورهاي درحال‌توسعه تنها نام‌هاي چين و هند به عنوان سرمايه‌گذاران بزرگ هوش مصنوعي به چشم مي‌خورد گفتني است اين گزارش دو كشور مذكور را به عنوان دو نمونه موفق در صنعتي‌شدن براي رسيدن به موفقيت در فناوري هوش مصنوعي معرفي كرده است. چين ۷.۸ ميليون دلار و هند ۱.۴ ميليون دلار بر اين فناوري سرمايه‌گذاري كرده‌اند. بر اساس گزارش آنكتاد دسترسي به فناوري هوش مصنوعي نه‌تنها به صورت فراگير و برابر و در بين كشورهاي درحال‌توسعه و توسعه‌يافته وجود ندارد بلكه دسترسي به زيرساخت‌هاي هوش مصنوعي در چند اقتصاد محدود خلاصه مي‌شود به صورتي كه تنها صد شركت در دنيا كه بيشتر آنها يا در امريكا هستند يا در چين ۴۰ درصد از هزينه‌هاي تحقيق توسعه شركت‌هاي بزرگ جهاني را به خود اختصاص داده‌اند. همچنين با تكيه بر آنچه گزارش اخير سازمان ملل مطرح مي‌كند شركت‌هاي بزرگي مانند انويديا، مايكروسافت و اپل ارزش بازار حدود ۳۳ تريليون دلار دارند كه برابر با كل اقتصاد آفريقا جنوبي است؛ اين ارزش بازار غول‌هاي فناوري كه عمدتاً در امريكا قرار دارند، امريكا را تبديل به يكي از بزرگ‌ترين سرمايه‌گذاران در حوزه هوش مصنوعي قرار مي‌دهد. گزارش سازمان ملل تسلط بر بازار غول‌هاي فناوري را به عنوان يك ايجاد كننده شكاف تكنولوژيكي و در نهايت عاملي براي نبود دسترسي و توسعه زيرساخت‌هاي هوش مصنوعي در كشورهاي درحال‌توسعه معرفي كرده است كه اين موضوع نتيجه‌اي جز از دست دادن مزاياي فناوري هوش مصنوعي براي كشورهاي در حال توسعه نخواهد داشت.
راه‌حل سازمان ملل براي
كشورهاي درحال‌توسعه: انطباق پيدا كنيد
همانطور كه اشاره شد هوش مصنوعي بر ۴۰ درصد از مشاغل تأثير مي‌گذارد اين تأثير از جنش جابه‌جايي و يا اتوماسيون مشاغل است و به اعتقاد اين گزارش مزاياي اتوماسيون مبتني بر هوش مصنوعي بيشتر به نفع سرمايه است تا نيروي انساني و نتيجه اين موضوع نيز افزايش مزيت رقابتي استفاده از نيروي كار ارزان قيمت در كشورهاي درحال‌توسعه خواهد بود. البته كه راه‌حل اين گزارش براي برون‌رفت از مشكل پيش رو بازآموزي، انطباق و مهارت‌افزايي نيرو كار است تا مشاغل به جاي حذف، افزايش پيدا كنند. گزارش فناوري و نوآوري ۲۰۲۵ سازمان ملل براي انطباق با وضعيت موجود و مواجهه درست كشورها با فناوري هوش مصنوعي سه پيشنهاد را به عنوان نقطه كليدي ارايه كرده است؛ اين سه نقطه كليدي در توسعه زيرساخت، داده و مهارت خلاصه مي‌شود. آنچه در اين گزارش جلب‌توجه مي‌كند تأكيد مكرر آن براي ازبين‌بردن شكاف‌هايي است كه نبود دسترسي كشورهاي درحال‌توسعه به فناوري هوش مصنوعي ايجاد مي‌كند. در اين راستا چند دستور كار براي مقابله با موضوع اخير ارايه شده است. تسهيلات جهاني و زيرساخت مشترك از جمله راه‌حل‌هايي هستند كه در اين گزارش به عنوان راه‌حل جلوگيري از ايجاد شكاف اقتصادي بيشتر در بين كشورهاي درحال‌توسعه و توسعه‌يافته مطرح شده است. در واقع زيرساخت مشترك به تسهيلات جهاني مشتركي اطلاق شده است كه دسترسي عادلانه به زيرساخت‌هاي هوش مصنوعي را براي همه كشورها فراهم كند.