جايگاه ضعيف خشكبار ايراني در چين
بررسي آمار مختلف حاكي از نوسان شديد صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران به چين بين سال‌هاي ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ است. بررسي آمارها نشان مي‌دهد، مجموع صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران به چين در دوره بررسي، نوسان قابل توجهي داشته است.
تعادل|
بررسي آمار مختلف حاكي از نوسان شديد صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران به چين بين سال‌هاي ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ است. بررسي آمارها نشان مي‌دهد، مجموع صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران به چين در دوره بررسي، نوسان قابل توجهي داشته است. اين رقم از حدود ۵۰ ميليون دلار در سال ۱۳۹۵ به حدود ۵۶۷ ميليون دلار در سال ۱۳۹۹ رسيده و سپس با كاهش‌هايي مواجه شده و در سال ۱۴۰۲ به رقم ۲۷۵ ميليون دلار رسيده است. اين گزارش نشان مي‌دهد بازار چين اگرچه در سال‌هاي اخير مقصد برخي از اقلام صادراتي مانند خشكبار و گياهان دارويي بوده، اما سهم ايران در تأمين نياز وارداتي اين كشور همچنان بسيار اندك است. اين در حالي است كه فرصت‌هاي گسترده‌اي در زمينه صادرات كالاهاي داراي ارزش افزوده بالا به چين مغفول مانده است. همچنين براساس اين گزارش، «صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران در سال ۱۴۰۲ به‌شدت به بازار آسيا وابسته بوده است، به‌طوري‌كه ۸۳.۵ درصد از كل صادرات به اين قاره اختصاص دارد.»
صعود و سقوط خشكبار در بازار چين
اتاق بازرگاني تهران در گزارشي تحت عنوان «صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي؛ از روندهاي جهاني تا جايگاه ايران در بازار چين» به بررسي وضعيت صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي از سال ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۲ به چين پرداخته و پيشنهاداتي براي حضور موثر در بازار اين كشور مطرح كرده است. بر اساس اين گزارش، ارزش صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در سال ۲۰۲۳ با ثبت ارزش تجاري ۴۱۶۱ ميليارد دلاري، جايگاه خود را به عنوان يكي از اركان اصلي اقتصاد جهاني حفظ كرده است. صادرات كشاورزي و صنايع غذايي ايران نيز در سال ۱۴۰۲ به ۵.۶ ميليارد دلار رسيد كه بالاترين رقم در 8 سال اخير به شمار مي‌رود و عمدتاً ناشي از رشد صادرات ميوه، خشكبار و محصولات تبديلي بوده است. بررسي آمارها نشان مي‌دهد، مجموع صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران به چين در دوره بررسي، نوسان قابل توجهي داشته است. اين رقم از حدود ۵۰ ميليون دلار در سال ۱۳۹۵ به حدود ۵۶۷ ميليون دلار در سال ۱۳۹۹ رسيده و سپس با كاهش‌هايي مواجه شده و در سال ۱۴۰۲ به رقم ۲۷۵ ميليون دلار رسيده است. محصولات كشاورزي و صنايع غذايي در اين گزارش شامل شيريني و شكلات؛ محصولات لبني؛ خشكبار؛ گل و گياه دارويي، خوراكي زينتي و صنعتي؛ صنايع تبديلي؛ بذر و دانه؛ غلات؛ محصولات حيواني و صنايع وابسته است. از بين اين هشت گروه كالايي در سال‌هاي مورد اشاره خشكبار بيشترين سهم از صادرات به چين را به خود اختصاص داده است. به عبارت دقيق‌تر، گروه «خشكبار» همواره نقش محوري در صادرات ايران به چين داشته است. صادرات اين گروه در سال ۱۳۹۵ حدود ۷.۴ ميليون دلار بوده كه پس از يك جهش استثنايي، در سال ۱۳۹۸ به رقم قابل توجه ۲۰۴ ميليون دلار و سپس در سال ۱۳۹۹ به ۵۳۴ ميليون دلار رسيده است. اين ارقام بيانگر جايگاه ممتاز خشكبار ايران به عنوان اصلي‌ترين محصول صادراتي ايران در اين حوزه به چين است. هر چند در سال‌هاي ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ شاهد كاهش چشمگير صادرات اين محصول بوده‌ايم (به ترتيب حدود ۲۳۳ ميليون و ۷۰ ميليون دلار)، اما در سال ۱۴۰۲ صادرات خشكبار مجدد به بيش از ۱۴۵ ميليون دلار رسيده كه نشان‌دهنده بهبود و بازگشت نسبي اين محصول به مسير قبلي است. همچنين بررسي گزارش اتاق بازرگاني نشان مي‌دهد صادرات گروه «محصولات حيواني و صنايع وابسته» از ۲۶.۵ ميليون دلار در سال ۱۳۹۵ به ۷۱ ميليون دلار در سال ۱۴۰۲، گروه «گل و گياه دارويي، خوراكي، زينتي و صنعتي» از ۱۴ به ۵۵ و گروه «صنايع تبديلي» از يك به ۲.۴ رسيده است. در سال ۱۴۰۲ صادرات گروه «بذر و دانه» با رقم ۹۷۴ هزار دلار براي اولين‌بار به رقم يك ميليون دلار نزديك شده، صادرات «شيريني و شكلات» و «محصولات لبني» به لحاظ ارزشي سهم كمي از كل صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي دارند، و صادرات «ميوه و تره بار» و «غلات» به بازار چين بسيار اندك بوده و در سال‌هاي اخير نزديك به صفر مانده است. اين گزارش صادرات ناچيز در اقلام ياد شده را ناشي از آن مي‌داند كه يا سياست‌هاي چين در اين زمينه محدودكننده است يا ظرفيت رقابتي ايران در اين دو گروه كمتر است.
وابستگي صادرات ايران به بازار آسيا
براساس اين گزارش، «صادرات محصولات كشاورزي و صنايع غذايي ايران در سال ۱۴۰۲ به‌شدت به بازار آسيا وابسته بوده است، به‌طوري‌كه ۸۳.۵ درصد از كل صادرات به اين قاره اختصاص دارد. پس از آن، اروپا با ۱۴.۵ درصد به عنوان دومين مقصد صادراتي شناخته مي‌شود؛ درحالي كه سهم ساير مناطق مانند آفريقا ۱.۷ درصد، امريكاي شمالي ۰.۲ درصد و امريكاي لاتين و كاراييب ۰.۱ درصد و بسيار ناچيز است. تمركز بالا بر بازار آسيا را مي‌توان ناشي از عواملي همچون همسايگي جغرافيايي، كاهش هزينه‌هاي لجستيكي، توافقات تجاري و نياز بالاي كشورهاي اين منطقه به محصولات كشاورزي ايران دانست. در مقابل، اروپا با وجود محدوديت‌هاي وارداتي، به‌دليل استقبال از محصولات باكيفيت ايراني نظير زعفران، پسته و خرما، همچنان يك بازار مهم محسوب مي‌شود. حضور كمرنگ ايران در آفريقا، امريكاي شمالي و امريكاي لاتين نشان‌دهنده فرصت‌هاي استفاده‌نشده‌اي است كه درصورت بهبود زيرساخت‌هاي صادراتي و ارتقاي استانداردهاي بين‌المللي، مي‌توان از آن بهره‌برداري كرد. چالش‌هايي نظير موانع تحريمي، مشكلات انتقال ارز و وابستگي بيش‌ازحد به بازار آسيا، ريسك‌هاي قابل‌توجهي براي تجارت كشاورزي ايران به‌همراه دارند.»
وضعيت صادرات ديگر اقلام
طبق گزارش اتاق تهران، در سال ۱۴۰۲ صادرات ميوه و تره‌بار با رسيدن به دو هزار و ۱۳۶ ميليون دلار، بالاترين رقم را در ميان ساير بخش‌ها داشته و نسبت به سال ۱۴۰۱ رشد ۱.۴ برابري را تجربه كرده است. اين بخش به‌ويژه در كشورهاي همسايه و آسياي ميانه كه بازارهاي عمده اين محصولات هستند، توانسته جايگاه قابل‌توجهي پيدا كند. پس از آن، خشكبار با صادرات يك‌هزار و ۴۵۸ ميليون دلار و رشد ۱.۳ برابري نسبت به سال قبل، در رتبه دوم قرار دارد. همچنين، صادرات صنايع تبديلي كه در سال‌هاي گذشته با نوساناتي همراه بود، در سال ۱۴۰۲ به ۸۰۵ ميليون دلار رسيد كه نسبت به سال گذشته حدود ۱.۲ برابر افزايش يافته است:
«بررسي متوسط رشد بخش‌هاي مختلف محصولات كشاورزي و صنايع غذايي نشان مي‌دهد طي سال‌هاي ۱۳۹۵ تا ۱۴۰۳ صادرات غلات با ميانگين رشد ۳۰.۷ درصد بالاترين رشد طي بازه مذكور را به خود اختصاص داده است و پس آن صادرات ميوه و تره‌بار با رشد ۱۰ درصدي قرار دارد.
ميانگين صادرات شيريني و شكلات و محصولات حيواني و صنايع وابسته، طي بازه مورد بررسي به‌ترتيب رشد منفي ۵.۵ درصدي و ۳.۸ درصدي را تجربه كرده‌اند. در سال ۱۴۰۲ صادرات ميوه و تره‌بار ايران با رشدي چشمگير، سهم خود را از ۱۵.۸ درصد در سال ۱۳۹۵ به ۳۲.۹ درصد در سال ۱۴۰۲ افزايش داد و به يكي از اركان اصلي صادرات ايران تبديل شد. اين رشد، نتيجه تقاضاي بالاي جهاني براي محصولات باكيفيت كشاورزي ايران، به‌ويژه در بازارهاي آسياي ميانه و كشورهاي همسايه است. در كنار اين، صادرات محصولات لبني نيز با افزايش سهم از ۱۰.۴ درصد در سال ۱۳۹۵ به ۱۰.۸ درصد در ۱۴۰۲ نشان‌دهنده تقويت موقعيت ايران در بازارهاي صادراتي اين بخش است. بااين‌حال، يكي از چالش‌هاي عمده در اين بخش، رقابت شديد تركيه بوده كه با استراتژي‌هاي صادراتي موثر و كيفيت بالا، در حال تصاحب سهم ايران در بازارهاي منطقه‌اي است، به‌ويژه در كشورهاي همسايه مانند عراق و كشورهاي خليج‌فارس. تركيه با استفاده از مزيت‌هاي رقابتي خود، در حال گرفتن جايگاه ايران در اين بازارها است.»
سهم اندك ايران از واردات چين
در مجموع اين گزارش نشان مي‌دهد بازار چين اگرچه در سال‌هاي اخير مقصد برخي از اقلام صادراتي مانند خشكبار و گياهان دارويي بوده، اما سهم ايران در تأمين نياز وارداتي اين كشور همچنان بسيار اندك است. اين در حالي است كه فرصت‌هاي گسترده‌اي در زمينه صادرات كالاهاي داراي ارزش افزوده بالا به چين مغفول مانده است. در نتيجه، اصلاح سياست‌هاي صادراتي از رويكرد كالامحور به بازارمحور، تنوع‌بخشي به محصولات، توسعه زيرساخت‌ها، تقويت زنجيره ارزش، تشكيل كنسرسيوم‌هاي تخصصي و بهره‌گيري از ظرفيت‌هاي بومي و مشاوره‌اي در بازارهاي هدف، به‌ويژه چين، ضرورتي اجتناب‌ناپذير براي دستيابي به موفقيت پايدار و حضور موثرتر در بازارهاي بين‌المللي است.