چگونه قلب‌هاي آهني را از انفجار نجات دهيم؟
نفت، اين طلاي سياه، اگرچه نيروي پيشرفت و توسعه جهاني را در رگ‌هاي تمدن جاري كرده، اما همزمان مي‌تواند در يك لحظه، مرگبارترين كابوس انسان را رقم بزند. انفجار در تاسيسات نفتي، حادثه‌اي است كه فقط يك كارخانه يا يك مخزن را نمي‌سوزاند؛ بلكه زخم‌هاي عميقي بر پيكره اقتصاد، محيط زيست و جان انسان‌ها بر جا مي‌گذارد. اما اين پايان ماجرا نيست؛ خوشبختانه پيشگيري، راهي است كه مي‌تواند آتش را پيش از شعله‌ور شدن خاموش كند.
نفت، اين طلاي سياه، اگرچه نيروي پيشرفت و توسعه جهاني را در رگ‌هاي تمدن جاري كرده، اما همزمان مي‌تواند در يك لحظه، مرگبارترين كابوس انسان را رقم بزند. انفجار در تاسيسات نفتي، حادثه‌اي است كه فقط يك كارخانه يا يك مخزن را نمي‌سوزاند؛ بلكه زخم‌هاي عميقي بر پيكره اقتصاد، محيط زيست و جان انسان‌ها بر جا مي‌گذارد. اما اين پايان ماجرا نيست؛ خوشبختانه پيشگيري، راهي است كه مي‌تواند آتش را پيش از شعله‌ور شدن خاموش كند. در پي حادثه انفجار ديروز شنبه 6 ارديبهشت ماه 1404 در اسكله شهيد رجايي بندر عباس و مجروح شدن تعدادي از هموطنان در اين حادثه، تيم‌هاي امدادي به محل حادثه اعزام شدند كه بنابر آخرين گزارشات اعلامي در اين حادثه، تاكنون ۵۱۶ تن مصدوم و ۴ نفر فوت كرده‌اند. البته شركت ملي پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي در پي وقوع انفجار در بندر شهيد رجايي اعلام كرد: به اطلاع مي‌رساند اين انفجار ارتباطي با پالايشگاه‌ها و مخازن سوخت و مجموعه پخش و خطوط لوله نفتي مرتبط با اين شركت در آن منطقه نداشته است.
به گزارش خبرنگار «تعادل»، تاسيسات نفتي، چه در خشكي و چه در دريا، زير بمباران پيوسته عوامل خطرناك قرار دارند: گازهاي اشتعال‌پذير، مايعات فرار، تجهيزات تحت فشار بالا و دماي زياد. حتي يك جرقه كوچك، مي‌تواند انفجار بزرگي را به دنبال داشته باشد. از اين رو، صنعت نفت و گاز يكي از بالاترين استانداردهاي ايمني در جهان را طلب مي‌كند.
بررسي‌ها نشان داده‌اند كه اكثر انفجارهاي بزرگ در اين حوزه ناشي از نقص فني، خطاي انساني، عدم رعايت پروتكل‌هاي ايمني يا فرسودگي تجهيزات بوده‌اند. بنابراين پيشگيري، نه يك انتخاب، بلكه يك ضرورت حياتي است. يكي از نخستين و مهم‌ترين اقدام‌ها براي جلوگيري از وقوع حوادث مرگبار، انجام بازرسي‌هاي مستمر و دقيق است. تجهيزات حساس نظير مخازن ذخيره، خطوط لوله، شيرآلات، پمپ‌ها و واحدهاي فرآيندي بايد طبق برنامه‌هاي مشخص، توسط كارشناسان فني بررسي شوند.
بازرسي‌هاي دوره‌اي مي‌توانند مشكلات پنهان مانند ترك‌هاي ريز، خوردگي داخلي، يا نقص در اتصالات را قبل از تبديل شدن به فاجعه شناسايي كنند. استفاده از فناوري‌هاي نوين مانند بازرسي با پهپاد، تصويربرداري حرارتي و فناوري اولتراسونيك سرعت و دقت اين فرآيند را چند برابر كرده است.
هيچ تكنولوژي‌اي جايگزين نيروي انساني آگاه و آماده نمي‌شود. آموزش‌هاي دوره‌اي براي پرسنل عملياتي و فني در زمينه‌هاي ايمني، شناسايي خطرات، روش‌هاي مقابله با شرايط اضطراري و كار با تجهيزات حساس از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
برگزاري مانورهاي شبيه‌سازي شده براي مقابله با نشت نفت، آتش‌سوزي يا انفجار فرضي، موجب آمادگي ذهني و عملياتي كاركنان در مواجهه با بحران مي‌شود. يك پرسنل آموزش ديده مي‌تواند در چند ثانيه حياتي، تصميمي بگيرد كه بين يك حادثه كوچك و يك فاجعه بزرگ تفاوت ايجاد كند.
بسياري از انفجارهاي نفتي به دليل تجمع گازهاي فرار و قابل اشتعال در اطراف تجهيزات رخ مي‌دهد. سيستم‌هاي پايش گاز بايد در تمام نقاط حساس نصب شوند تا كوچك‌ترين نشت گاز در كوتاه‌ترين زمان شناسايي شود. اين سنسورها بايد به سيستم‌هاي هشداردهنده سريع متصل شوند تا با بروز كوچك‌ترين نشتي، به صورت خودكار اقدامات ايمني مانند تخليه پرسنل، خاموش كردن تجهيزات و فعال‌سازي سيستم‌هاي مهاركننده انجام شود.
يكي از معضلات رايج در تاسيسات نفتي، استفاده طولاني مدت از تجهيزات فرسوده و كهنه است. اين تجهيزات، به دليل كاهش مقاومت مكانيكي و آسيب‌هاي ريز اما حياتي، در معرض خطر جدي انفجار قرار دارند. سرمايه‌گذاري در نوسازي زيرساخت‌ها نه يك هزينه اضافي، بلكه يك سرمايه‌گذاري بلندمدت براي حفظ جان انسان‌ها و دارايي‌هاي ارزشمند سازمان است. استفاده از متريال‌هاي مقاوم در برابر خوردگي و فشار بالا، به همراه طراحي‌هاي نوين و مهندسي‌شده، خطر بروز حوادث را به طرز چشمگيري كاهش مي‌دهد. براي مقابله سريع با حوادث، وجود سيستم‌هاي اطفاي حريق خودكار در تاسيسات نفتي ضروري است. اين سيستم‌ها بايد قادر باشند در كسري از ثانيه پس از شناسايي آتش‌سوزي، فعال شوند و به سرعت شعله‌ها را مهار كنند. استفاده از مواد خاموش‌كننده مخصوص نفت و گاز، مانند فوم‌هاي مقاوم در برابر آتش‌هاي هيدروكربني، باعث مي‌شود كه احتمال گسترش آتش به ساير بخش‌ها كاهش يابد. طراحي اين سيستم‌ها بايد به گونه‌اي باشد كه پوشش كامل مناطق حساس را تضمين كند. حتي با بهترين اقدامات پيشگيرانه، هميشه احتمال بروز حادثه وجود دارد. بنابراين تدوين برنامه‌هاي مديريت بحران و طرح‌هاي تخليه اضطراري الزامي است. اين برنامه‌ها بايد به صورت واضح، گام‌به‌گام و براي سناريوهاي مختلف تعريف شوند. پرسنل بايد در هر لحظه بدانند كه در صورت بروز حادثه، چه اقداماتي انجام دهند، به كجا بروند و چگونه جان خود و ديگران را نجات دهند.
شايد مهم‌ترين عامل پيشگيري از انفجارها، فرهنگ سازماني ايمني‌محور باشد. ايجاد محيطي كه در آن ايمني به عنوان ارزش بنيادين شناخته شود، باعث مي‌شود كه هر فرد در هر سطح سازمان، خود را مسوول پيشگيري از خطر بداند.
گزارش بدون ترس خطرات، تشويق رفتارهاي ايمن، و ايجاد انگيزه براي رعايت پروتكل‌هاي ايمني مي‌تواند ضريب اطمينان را تا حد چشمگيري افزايش دهد. در نهايت، ايمني بايد به بخشي از دي‌ان‌اي سازمان تبديل شود. امروزه فناوري‌هاي هوشمند نقش بي‌بديلي در ارتقاي ايمني دارند. اينترنت اشيا (IoT)، تحليل داده‌هاي بزرگ (Big Data Analytics) و هوش مصنوعي (AI) به كمك صنعت نفت آمده‌اند تا پيش از وقوع خطرات، هشدار دهند.
سيستم‌هاي هوشمند مي‌توانند با تحليل داده‌هاي زمان واقعي از سنسورها، تغييرات غيرعادي در فشار، دما، تركيب گازها و ساير شاخص‌ها را شناسايي كرده و هشدارهاي فوري صادر كنند. بدين‌ترتيب، انسان پيش از آنكه حادثه از كنترل خارج شود، فرصت واكنش دارد.
تاسيسات نفتي همچون هيولاهايي خاموش در دل زمين، مملو از انرژي‌اند. نگهداري ايمن از اين منابع عظيم، به تركيبي از دانش فني، تجهيزات پيشرفته، نيروي انساني كارآزموده و فرهنگ سازماني قوي نياز دارد. هر انفجار نفتي كه رخ مي‌دهد، زنگ هشداري است براي تمام دنيا كه ايمني هرگز نبايد در اولويت‌هاي پايين‌تر قرار گيرد. بازي با آتش، بدون آمادگي، سرانجامي جز فاجعه ندارد. اما اگر علم، آگاهي و تعهد در كنار هم قرار گيرند، مي‌توان قلب‌هاي آهني صنعت نفت را از انفجار نجات داد؛ و اين بازي خطرناك را به پايان خوشي رساند.