بستر حل شدن رژیم حقوقی خزر برای برداشت نفت
گروه انرژی|زهره اکرمی|
باکو این بار مقصد دارندگان عظیم‌ترین منابع انرژی در حوزه دریای خزر است. روز گذشته حسن روحانی به همراه هیات همراه خود وارد باکو، پایتخت آذربایجان شد. هیاتی که بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران نیز یکی از همراهان آن است. شنیده‌ها از این مساله حکایت می‌کند که ایران به این دیدار به چشم مسیری برای گشایش برداشت نفت از خزر با رسیدن به نقاطی مشترک بر سر رژیم حقوقی این دریاچه با آذربایجان نگاه می‌کند. از سوی دیگر مسائل مهمی مانند بازارهای مشترک گاز میان ایران، آذربایجان و روسیه و پیش‌زمینه‌هایی در زمینه اتصال شبکه برق این 3کشور، انتظارها از تاثیر دیدار ولادیمیر پوتین، حسن روحانی و الهام علی‌اف بر حوزه انرژی را افزایش داده است. «تعادل» در ادامه به موضوعات 3 گانه حوزه انرژی که میان 3کشور ایران، روسیه و آذربایجان وجود دارد، پرداخته است.
به گزارش«تعادل» معاون ارتباطات و اطلاع‌رسانی دفتر رییس‌جمهور پیش از آغاز این سفر، محورهای اصلی که قرار است در این نشست مورد بررسی قرار بگیرد را موضوعات بازرگانی، انرژی، ارتباطات، مسائل زیست‌محیطی، مبارزه با تروریسم، حمل‌ونقل و ترانزیت اعلام کرد.
در آستانه این دیدار ولادیمیرپوتین، رییس‌جمهوری روسیه در مصاحبه با خبرگزاری دولتی آذربایجان، آذرتاک با تاکید بر لزوم شکل‌گیری یک منطقه آزاد تجاری بین اتحادیه اقتصادی اورآسیا و ایران گفته بود که چنین منطقه آزادی می‌تواند اثرات زیادی بر گسترش تجارت و سرمایه‌گذاری‌های دو جانبه داشته باشد.
به گزارش خبرگزاری رسمی روسیه، رییس‌جمهوری روسیه در ادامه افزوده بود: «پروژه‌های بزرگ مشترک در حوزه نفت و گاز و صنایع هوافضا و برق درحال گسترش‌‌اند. به عنوان مثال روسیه قصد دارد دو وام به ارزش 2/2میلیارد یورو به ایران تخصیص دهد تا صرف احداث یک نیروگاه حرارتی در بندرعباس و برق‌رسانی به خط ریلی گرمسار- اینچه‌برون در شمال شرقی ایران شود.»
همچنین به گزارش پایگاه خبری کرملین، پوتین در باب همکاری‌ها در حوزه انرژی افزود: «هشت بلوک نیروگاهی دیگر با همکاری دو کشور در ایران ساخته خواهد شد. مسکو همچنان به طرف‌های ایرانی در اجرای برجام ازجمله فرآوری اورانیوم و تغییر کاربری سایت هسته‌یی برای تولید ایزوتوپ‌های پایدار کمک خواهد کرد. همچنین طرح‌های گسترده‌یی در عرصه‌های نفت و گاز، هوافضا و برق بین تهران و مسکو برنامه‌ریزی می‌شود.»
نفت وگاز خزر، گذشته، حال و آینده مبهم
نامشخص بودن رژیم حقوقی دریای خزر ازجمله مسائلی است که به احتمال قریب به یقین در گفت‌وگوهای این دیدار مطرح می‌شود. پرونده حقوقی این موضوع که از اصلی‌ترین موانع توسعه میدان‌های نفتی در حوزه دریای خزر است همچنان مسکوت مانده است. براساس گزارش نشریه بین‌المللی نفت و گاز، دریای خزر با ذخیره قابل توجه نفت و گاز و پروژه‌هایی که اخیرا برای توسعه میدان‌های نفت و گاز این دریا آغاز شده است در آینده یکی از مناطق مهم جهان در تولید نفت و گاز خواهد بود. آغاز توسعه میدان‌های نفتی حوزه خزر توسط کشورهای قزاقستان، آذربایجان، ترکمنستان، روسیه و ایران درحالی است که هنوز این پنج کشور درخصوص سهم هر یک از این دریا به توافق نرسیده‌اند. براساس این گزارش، بیشترین سرمایه‌گذاری در نفت خزر را قزاقستان انجام داده است. سهم ایران اما 13درصد مشخص شده که همچنان در پی رسیدن به سهم 20درصدی در تلاش است. پژوهشگران حوزه انرژی، ذخایر نفت خزر را بیش از 50 میلیارد بشکه تخمین می‌زنند هر چند این رقم کاملا دقیق نیست و امکان افزایش این تخمین با کاوش‌های جدید وجود دارد.
به گزارش سایت وابسته بازرگانی سفارت جمهوری اسلامی ایران در باکو، قزاقستان و آذربایجان کشورهایی هستند که بیشترین موفقیت را در افزایش ظرفیت صادرات نفت و گاز حوزه دریای خزر از طریق ساخت چند خط لوله اصلی داشته‌اند؛ این خطوط لوله اصلی‌ترین مسیر ترانزیت مواد هیدروکربوری حوزه دریای خزر شده‌اند؛ بزرگ‌ترین مسیر صادرات برای انتقال مستقیم نفت به بازارهای اروپا، خط لوله باکو-تفلیس-جیحان (بی تی سی) است که در سال ٢٠٠٦ راه‌اندازی شده است. آذربایجان در سال ٢٠١٣ حدود ٤٣میلیون و ١٠٠هزار تن نفت تولید کرد که نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن افزایش 2/0درصدی را نشان می‌دهد. تولید گاز طبیعی نیز پارسال به ١٧میلیارد و ٩٠٠میلیون متر مکعب رسید که نسبت به رقم ١٧میلیارد و ٢٠٠میلیون متر‌مکعب در سال پیش از آن افزایش نشان می‌دهد.
عرضه نفت آذربایجان پس از رسیدن به رکورد ٥٠ میلیون و ١٠٠هزار تن در سال ٢٠١٠ و کاهش تولید در میدان آذری-شیراگ-گونشلی رو به نزول گذاشت و میانگین تولید آن در نیمه نخست ٢٠١٢ به ٦٨٤ هزار بشکه در روز رسید.
ترکمنستان نیز به سرعت درحال گسترش فعالیت‌های نفتی خود در خزر است و پیش از این ذخایر نفت خام بخش ترکمنی دریای خزر ١٢میلیارد تن و ذخایر گاز طبیعی ٦ تریلیون و ٥٠٠ میلیارد متر‌مکعب برآورده شده بود که به تازگی ترکمن‌ها خبر از افزایش تولید خود داده‌اند.
قزاقستان نیز که پس از روسیه دومین تولید‌کننده بزرگ نفت در میان کشورهای استقلال یافته شوروی سابق است سال ٢٠١٣میلادی ٨١میلیون و ٧٠٠هزار تن نفت خام تولید کرده بود.
به هر حال طبق پیش‌بینی‌ها در سال 2015 سطح تولید در دریای خزر به روزانه چهار میلیون بشکه خواهد رسید و ایران باید نقش خود را به عنوان یک قدرت نفتی در خزر ایفا کند. سکوی امیرکبیر تنها دستاورد ایران در دریای خزر است. حفاری نخستین چاه در سال 91 سبب رسیدن به لایه اول نفتی شد و چاه دوم نیز درحال حفاری است و هنوز معلوم نیست که ایران در چه زمان می‌تواند نفت خزر را به مرحله تولید برساند. ایران همچنین قاطعانه بر مستقل بودن میدان سردار جنگل تاکید دارد. اردیبهشت ماه سال ٩١ بود که حفاری چاه نخست اکتشافی ساختار سردار جنگل پایان یافت و ذخایر نفت درجا حدود 2میلیارد بشکه برآورد شد که با احتساب ضریب بازیافت ٢٥درصد ٥٠٠ میلیون بشکه آن قابل استحصال است. حفاری دومین چاه اکتشافی میدان سردار جنگل که با هدف حفاری تا عمق ٤٠٢٢متر در دستور کار شرکت نفت خزر قرار دارد نیز طبق اعلام متولیان امر تا عمق ٢٤٤٠متری پیش رفته است.
مشخص شدن سهم ایران از منابع انرژی دریای خزر ازجمله مسائل کلیدی مشترک بین کشورهای حوزه دریای خزر است که امید می‌رود در دیدارهای امروز به آن پرداخته شود. جدی‌ترین چالش ایران در برداشت نفت از خزر جدا از موانع تکنولوژیکی، کنار آمدن بر سر رژیم حقوقی خزر با آذربایجان است. دیدار سه جانبه روسای جمهور این سه کشور در کنار وزرای نفت، فرصتی بسیار مهم برای ایران در زمینه حل این مشکل و گشایش راه برداشت نفت از خزر به حساب می‌آید.
رقابت گازی ایران و روسیه
هنوز یک سال از هفدهمین نشست مجمع کشورهای صادرکننده گاز(GECF) نگذشته است که روحانی و پوتین بار دیگر با هم ملاقات می‌کنند. امروزه روسیه دارای ذخایر گاز ثابت شده به میزان 48تریلیون متر مکعب است که بیش از 30درصد ذخایر گاز جهان که بالغ بر 155تریلیون متر مکعب می‌شود را تشکیل می‌دهد.
روسیه از توانایی صنعتی صدور گاز از خط لوله در سطحی مطلوب برخوردار است. این کشور تولید‌کننده و صادرکننده درجه یک گاز از طریق خط لوله در جهان است. در طرف دیگر ایران به لحاظ داشتن ذخایر بزرگ گاز طبیعی در جهان به میزان 26تریلیون متر مکعب یا حدود 17درصد کل ذخایر جهان مقام دوم را داراست اما به لحاظ تولید گاز خط لوله و صدور آن به بازارها، صنایع گاز ایران در مراحل طفولیت خود قرار دارد. بعد از بحران اوکراین بسیاری از تحلیلگران اروپایی معتقد بودند که اروپا باید از وابستگی خود به گاز روسیه بکاهد و به جایگزین‌هایی چون ایران و قطر روی آورد. از طرف دیگر تمایل ترکیه برای واردات گاز ایران سبب می‌شود که ایران و روسیه وارد کورس رقابت قبضه گازی منطقه با یکدیگر شوند. از سوی دیگر، آذربایجان نیز در کنار این دو کشور، رقیبی دیگر به حساب می‌آید. رقیبی که عمده گاز مورد نیاز ترکیه را تامین می‌کند. در چنین وضعیتی دیدار بالاترین مقامات این 3کشور می‌تواند سرنوشت معاملات بازارهای گاز مشترک میان این سه کشور در آینده در سطوح کلان را مشخص کند.
طرح شبکه برق
اسفند ماه سال گذشته در جریان سفر وزیر انرژی روسیه به ایران، مذاکراتی در باب اتصال شبکه برق میان چهار کشور، ایران، روسیه، گرجستان و ارمنستان صورت گرفت. این پروژه که تخمین زده می‌شود تا دو سال آینده به بهره‌برداری برسد، آغازگر فصل نویی در مبادلات انرژی‌های تجدیدپذیر در منطقه به حساب می‌آید.
پیش از آن نیز دور جدید مذاکرات برق و انرژی ایران و جمهوری آذربایجان با محور همکاری مشترک دو کشور در زمینه احداث نیروگاه‌های جدید برق بادی و زمین صورت گرفته بود.
حمید چیت‌چیان، وزیر نیرو ایران ضمن استقبال از همکاری‌های صورت گرفته در حوزه انرِژی با همسایگان دریای خزر اظهار کرده بود: با توجه به اینکه پیک مصرف برق جمهوری آذربایجان و روسیه و گرجستان در زمستان و پیک مصرف برق ایران در تابستان است ضمن تبادل برق می‌توانیم در تابستان وارد‌کننده برق از جمهوری آذربایجان و روسیه و گرجستان و در زمستان صادرکننده برق به این کشورها باشیم و هزینه احداث نیروگاه‌های جدید را کاهش دهیم.
در نهایت ایران برای اتصال شبکه برق خود به روسیه یا از طریق دو گانه گرجستان- ارمنستان یا از طریق آذربایجان به ایجاد یک کریدور نیاز دارد. مساله‌یی که شاید در مباحث میان سران 3کشور در روز دوشنبه طرح شود.
