طناب‌کشی میان توسعه و محیط‌زیست
گروه انرژی نسیم بنایی
تعادل مفهوم گمشده‌یی میان محیط‌زیست و توسعه است. سال‌هاست که برنامه‌های توسعه ملی یکی یکی تدوین می‌شوند و به اجرا درمی‌آیند. اما ظاهرا یک جای کار می‌لنگد؛ هنوز برخی اقدامات توسعه‌یی نظیر «سدسازی» با واکنش مدافعان محیط‌زیست همراه می‌شود. این خود می‌تواندگواه این امر باشد که در ایران تعادلی میان برنامه‌ها و اقدامات توسعه‌یی و حفاظت از محیط‌زیست وجود ندارد. روز یکشنبه 11 مرداد جمعی از روشنفکران و متخصصان حوزه آب به میزبانی شورای سازمان‌های جامعه مدنی در سندیکای شرکت‌های ساختمانی گرد هم آمدند تا با موضوع «بحران آب و مسوولیت‌های جامعه مدنی» به بحث و گفت‌وگو بپردازند. برای جامعه‌یی که به‌طور کلی و به قول انوش اسفندیاری یکی از سخنرانان این همایش از «فقر گفت‌وگو» رنج می‌برد، همین جمع شدن نهادهای مختلف و درگیر با مساله آب چه از منظر محیط‌زیستی و چه از منظر توسعه‌یی، فنی و مهندسی و حتی هنرمندانی که در این حوزه اثرهایی خلق کرده‌اند را می‌توان به فال نیک گرفت. این همایش با اکران فیلم «مادرم بلوط» آغاز شد و در ادامه آن محمد درویش معاون معصومه ابتکار، انوش اسفندیاری رییس اندیشکده تدبیر آب، بهرام فیاضی دبیر انجمن صنفی
شرکت‌های مهندسی آب و فاضلاب و احمد علی کیخا رییس انجمن چورا نسبت «توسعه» و «محیط» زیست به همدیگر را مورد بررسی قرار دادند. فصل مشترک صحبت‌های مطرح شده از سوی این افراد «نبود نگاهی درست به مبحث توسعه» در کشور بود.
به گزارش «تعادل» محمد درویش معاون آموزشی معصومه ابتکار رییس سازمان محیط‌زیست و کویرشناس معتقد بود که پایداری اکولوژیک نباید به قیمت توقف توسعه تمام شود. وی در این باره تاکید کرد: «ما باید ببینیم در مسیر توسعه تا چه حد خردمندانه عمل می‌کنیم. توسعه ما تا چه حد درخور است و تا چه اندازه در مسیر خردمندی حرکت می‌کند؟» وی در ادامه ضمن ارائه آمار دردناک و قابل توجهی از عدم توجه به موضوع محیط‌زیست در سیاست‌های ابلاغی برنامه ششم همچنین از سکوت مدیران دولتی، نهادهای مدنی و تشکل‌های محیط زیستی نسبت به تخریب محیط‌زیست و از دست رفتن منابع آب انتقاد کرد که مورد تشویق حاضران در جلسه قرار گرفت. این فعال محیط‌زیستی مقصر اصلی را چیدمان توسعه در کشور دانست و گفت: «چیدمان توسعه در کشوری که در کمربند خشک جهان واقع شده نباید به سمت افزایش برداشت از منابع آب و خاک آن سرزمین پیش برود.»
منتظر قهرمان نباشیم
شاید یکی از مهم‌ترین دلایلی که در زمینه فعالیت‌های محیط‌زیستی پیشرفت چندانی صورت نمی‌گیرد، این باشد که تمام تمرکز افراد روی برخی کارهای نمادین نظیر جمع کردن زباله‌ها و کاشتن درختان و در نهایت اعلام بیانیه است. درویش نسبت به این مساله ابراز نگرانی کرد و گفت: «منتظر قهرمان نباشیم. باید از قالب خودمان بیرون بیاییم. شرایط از این بدتر نخواهد شد.» وی در ادامه با یادآوری عدم دایر شدن دفتر محیط‌زیست و توسعه پایدار گفت: «جالب است که ما در دوران دولتی هستیم که خود را دولت محیط‌زیستی معرفی کرده است.» یکی از موارد جالب توجهی که درویش به آن اشاره کرد بحث سواد محیط‌زیستی بود. وی در این باره تاکید کرد که آموزش محیط‌زیست باید از مدارس صورت پذیرد. وی از بی‌توجهی به موضوع آموزش محیط‌زیستی در کشور و تبعات آن هشدار داد و گفت: «در کشورهای امریکا و سوئد بر اساس تحقیقات انجام شده مشخص شده که آموزش‌های محیط‌زیستی منجر به کاهش 40درصدی مشکلات روانی در جامعه شده است.» درویش در سخنان خود تاکید کرد که یکی از بزرگ‌ترین مزیت‌های این سرزمین حرکت به سمت استحصال انرژی‌های نوست. وی در پایان سخنان خود گفت: «نسل آینده ما را نخواهد بخشید زیرا
ما آخرین نسلی هستیم که می‌توانیم کشور را نجات دهیم.» درویش ادامه داد: «ما به مسوولانی نیاز داریم که تالاب‌ها، منابع طبیعی و محیط‌زیست را مانند فرزندان خود دوست بدارند.»
جنگل بلوطی که زنده به گور شد
در این گردهمایی مستندی با عنوان «مادرم بلوط» به کارگردانی محمود رحمانی به نمایش درآمد. این فیلم درباره جنگل‌های بلوط بود که به واسطه سدسازی و بهره‌برداری از سد کارون 3 به زیر آب رفته‌اند. سکانس آغازین فیلم درختان را در نمایی که تنه آنها زیر آب و سر آنها بالای آب است نشان می‌داد، گویی درختان در حال غرق شدن بودند. درونمایه اصلی این فیلم مخالفت با سدسازی بی‌رویه و بدون مطالعه‌یی بود که منجر به نابودی جنگل‌ها و محیط‌زیست می‌شود. اما عده‌یی از حاضران نیز حین نمایش فیلم و بعد از آن انتقاداتی داشتند و معتقد بودند در همه جای دنیا سدسازی باعث برخی ویرانی‌ها می‌شود اما در مقابل سود و منافعی که سد به دست می‌دهد ارزش بیشتری دارد. البته رحمانی کارگردان فیلم نیز تاکید کرد که نمی‌شود توسعه کشور را به خاطر محیط‌زیست متوقف کرد. محمد عطاردیان رییس شورای سازمان‌های جامعه مدنی نیز در این باره گفت: «ما نمی‌توانیم سد نسازیم، ساختمان نسازیم، جاده نسازیم؛ بلکه باید تعادلی را در این امر رعایت کنیم چرا که حتی نفس کشیدن ما هم محیط‌زیست را خراب می‌کند.» وی در سخنانی که ایراد کرد به مساله پرهیز از خشونت به طبیعت اشاره کرد. عطاردیان با
بیان اینکه ما با طبیعت خیلی خشن برخورد می‌کنیم، اظهار داشت: «یکی از معضلاتی که این خشونت علیه طبیعت برای ما ایجاد کرده است، بحران آب است.» نکته اصلی که عطاردیان به آن اشاره کرد، این بود که ما نمی‌توانیم بدون مطالعه همه‌جانبه، هر طرحی را در کشور اجرا کنیم. وی در این باره سوالاتی را مطرح کرد که قابل تامل است. از جمله این پرسش‌ها این بود که آیا ظرفیت آب مملکت ما برای برآورده کردن نیازهای مردم کافی است؟ آیا می‌توانیم با ظرفیت و منابع آبی موجود همچنان کشاورزی را توسعه دهیم؟ آیا می‌توانیم پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌های جدیدی بسازیم؟ چه صنایعی را می‌توانیم در کشور توسعه دهیم؟ تا چه حد می‌توانیم به جمعیت کشور اضافه کنیم؟ وی با تاکید بر اینکه برای حل بحران آب باید یک برنامه جامع کشوری داشته باشیم، گفت: «تالاب‌ها یکی یکی خشک می‌شوند و مصرف آب در کشاورزی بدون هیچ کنترلی پیش می‌رود. ما باید روی این مسائل مطالعه کنیم و با برنامه این بحران را حل کنیم. باید از خشونت علیه طبیعت جلوگیری کنیم و با خودمان و طبیعت مهربان باشیم.»
بحران آب قربانی فقر گفت‌وگو در ایران
از نیمه سوم سال گذشته اندیشکده تدبیر آب متولی برگزاری نشست‌هایی با عنوان «باید درباره آب گفت‌وگو کنیم» بود. سلسله نشست‌هایی که در آنها سعی بر ایجاد یک گفتمان مشترک در حوزه آب میان ذی‌نفعان وذی‌مدخلان می‌شود. در همایش عصر یکشنبه نیز انوش اسفندیاری دبیر و عضو شورای اندیشکده تدبیر آب در مورد اقدامات و عملکرد اندیشکده تدبیر آب سخن گفت. وی با اشاره به اینکه راهبرد انتخابی این نهاد، گفت‌وگو درباره آب است، گفت: «شعاری که ما انتخاب کردیم این بود که «باید درباره آب گفت‌وگو کنیم.» مهم‌ترین نیاز کشور گسترش فضای گفت‌وگو درباره آب است.» شاید در مورد بحران آب زیاد صحبت می‌شود اما آنچه مورد اغفال واقع شده و کمتر در مورد آن صحبت شده خطرات نوظهور آب است. اسفندیاری با اشاره به این مورد اظهار داشت: «مواردی نظیر باران‌های خطرآفرین از جمله خطرات نوپدیدی هستند که کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. علاوه بر آن تصویری که ما از پیامدهای کمبود آب داریم، مغشوش است.» نکته مهمی که اسفندیاری به آن اشاره کرد، این بود که دولت به تنهایی از عهده مقابله با این بحران برنمی‌آید. دبیر اندیشکده تدبیر آب در این باره گفت: «برای مقابله با بحران آب به
حضور تمامی نهادهای اجتماعی نیاز است.» اسفندیاری در ادامه این پرسش را مطرح کرد که چرا مشکل بحران آب هنوز مساله اجتماعی نیست و در پاسخ خودش گفت: «دلیل اصلی از تلقی ذهنی و ادراکی مردم است. مردم تصور می‌کنند دولت باید بحران آب را حل کند.» وی تاکید کرد: «تا زمانی‌که مردم متوجه نشوند که دولت به تنهایی این وظیفه را به عهده ندارد، نمی‌توانند همراه شوند. در نتیجه ما گفت‌وگو را راهبرد کارها و اقدامات‌مان قرار دادیم. این گفت‌وگوها منش اقدامات جمعی خواهند شد.» البته وی در ادامه با تاکید بر اینکه هر بحث و بررسی الزاما گفت‌وگو نیست ، گفت: «به هر حال جامعه ما درگیر فقر گفت‌وگوست و فرهنگ ما اسیر متکلم وحده بودن و تک‌گفتاری است.» وی در پایان اظهار داشت که حرف زدن درباره آب در انحصار افراد و اقشار خاصی نیست و همه می‌توانند در این باره صحبت کنند.
«توسعه» قربانی بی‌کفایتی و بی‌لیاقتی
یکی از نقاط قوت این جلسه این بود که تقریبا از تمامی انجمن‌ها و نهادهای مطرح کشور نمایندگانی حضور داشتند؛ بهرام فیاضی دبیر انجمن شرکت‌های مهندسی آب و فاضلاب یکی از این افراد بود که در مورد بحران آب و افول سرمایه‌های اجتماعی صحبت کرد. وی صحبت‌های خود را با این نکته که اگر سرمایه اجتماعی در کشور وجود داشت ما به بحران آب نمی‌رسیدیم آغاز کرد و گفت: «عدم مسوولیت‌پذیری مهم‌ترین دلیل بحران آب در کشور ماست. همه شاهدیم که تبلیغات یکسویه و مونولوگی دولت نسبت به شهروندان نتیجه نمی‌دهد.» وی با اشاره به تقابل توسعه و محیط‌زیست گفت: «ما عنوان توسعه را شهید کرده‌ایم. توسعه خودش قربانی بی‌کفایتی و بی‌لیاقتی بوده است.» فیاضی نبود نگاه آمایشی، کلان و استراتژیک در مدیریت کشور را زمینه‌ساز بحران اخیر دانسته و اظهار کرد: «نپرداختن به مقوله اقتصاد آب از عمده‌ترین موارد نقص در حوزه مدیریتی است.» بدنه ناکارآمد دولتی در بخش‌های متولی آب از جمله مواردی بود که دبیر انجمن آب و فاضلاب در مورد آن انتقاد و بر همسو‌سازی سیاست‌های آب در کشور تاکید کرد. فیاضی با اشاره به اینکه نهادهای مدنی باید در حل تعارض‌های اجتماعی بیشتر مشارکت کنند،
ساختاری فراتر از وزارت نیرو را برای راهبری امر آب ضروری دانست.
توسعه متوازن در گرو حاکمیت علم و قانون
آخرین سخنران این مراسم احمدعلی کیخا مشاور رییس سازمان محیط‌زیست و رییس انجمن چورا بود. وی با اشاره به تجربیات خود، حاکمیت علم و قانون را مهم‌ترین عامل توسعه متوازن دانست و تاکید کرد: «دولت و مجلس دو بال پرنده برای توسعه هستند. اما باید هر دو به این فهم مشترک برسند که باید بال یکدیگر باشند.» کیخا تغییر در مجلس برای حل مساله آب را ضروری دانست و گفت: «مجلس آینده باید موضوع آب را اولویت اصلی خود بداند.»
