خواب آشفته نفت
مذاکرات در دولت ساعد
مذاکرات جدی طرفین پس از سقوط حکومت هژیر توسط ساعد- که برای بار دوم در آبان‌ماه 1327 بر سر کارآمد- آغاز شد. ریاست هیات کمپانی این‌بار نیز با نویل گس بود و ریاست هیات ایرانی را گلشاییان وزیر دارایی وقت بر عهده داشت. موافقتنامه‌یی که در نتیجه این مذاکرات به امضا رسید در 28تیرماه 1328 برای تصویب به مجلس شورای ملی تقدیم شد. از این موافقتنامه گاهی به عنوان «لایحه نفت» و گاهی به عنوان «قرارداد الحاقی گس-گلشاییان» یاد می‌شود. گلشاییان در مذاکرات خود علاوه بر تعقیب موضوع تخلفات 25گانه کمپانی که مربوط به گذشته بود، لزوم تجدیدنظر در اصل امتیازنامه را هم مطرح ساخت. در آن زمان، همان‌گونه که اشاره کرده‌ایم، فرمول تنصیف منافع معروف به اصل50-50 در ونزوئلا جا افتاده بود و حال داشت کم‌کم در خاورمیانه هم راه می‌جست. شرکت‌های نفتی مستقل امریکایی امتیازاتی درمنطقه بی‌طرف کویت و عربستان سعودی گرفته بودند و شرایط این امتیازنامه‌ها در مقایسه با امتیازنامه ایران بسیار مساعدتر بود.
اصطلاح منطقه بی‌طرف (المنطقه المحایده یا neutral zone) به بیابانی اطلاق می‌شد در مرز عربستان سعودی و کویت که متنازع فیه میان آن دو دولت بود و به صورت کندمینیومی در مالکیت مشاع دو طرف اداره می‌شد. نخست کویت امتیاز نفت بخشی از این منطقه را به یک گروه از کمپانی‌های امریکایی داد که نام شرکت امریکایی مستقل نفت (اختصارا: امین اویل) برخود نهادند و اعضای اصلی آن عبارت بودند از کمپانی‌های سینکلر، اشلند و فیلیپس. کلمه مستقل در عنوان این گروه اشاره بود به اینکه تشکیل‌دهندگان آن از اعضای کارتل بین‌المللی نفت نیستند و جدا از غول‌های نفتی معروف به هفت خواهران عمل می‌کنند. امین اویل قرارداد امتیاز را در 1948 امضا کرد و در ازای آن علاوه بر 7میلیون و500هزار دلار پذیره یک کشتی تفریحی به شیخ داد و متعهد شد که حداقل سالانه 625000دلار بابت حق‌الامتیاز بپردازد و پس از کشف نفت درآمد شیخ را از هر بشکه به 34سنت برساند. در بخش دیگر از منطقه بی‌طرف هم عربستان سعودی امتیازی به یک سرمایه‌دار بزرگ امریکایی به نام پل گتی داد. پل گتی که امتیاز خود را یک‌سال بعد از امین اویل یعنی در 1949 گرفت علاوه بر پرداخت 9میلیون و500هزار دلار پذیره نقدی متعهد شد که پس از شروع بهره‌برداری 55سنت از بابت هر بشکه نفت به عربستان سعودی بدهد. وقتی این قراردادها امضا می‌شد، درآمد دولت‌های اطراف خلیج‌فارس از بابت هر بشکه نفت معمولا 4 شلینگ طلا بود که معادل 22سنت (تنی حدود 1.65دلار) می‌شد. فرمول 50-50 در سال1943 در ونزئلا پایه‌گذاری شد ولی درج آن در قانون مالیات بر درآمد آن کشور تا نوامبر1948 طول کشید، یعنی اجرای آن تقریبا با روی کارآمدن دومین دولت ساعد در ایران مقارن بود. (برگرفته از کتاب خواب آشفته نفت، صفحه‌های 89 تا 91)
